آسمان خاکستری پایتخت؛ هدیه خودرو‌های دیزلی
- روزنامه همشهری نوشت: در بحبوحه سیطره کرونا در کشور باوجود اعمال محدودیت‌ها از ابتدای آذرماه، روند آلودگی هوای شهر تهران نیز ناامیدکننده بوده است. در هفته‌های گذشته، یک‌بار شاخص آلودگی هوا روی عدد ۱۶۵ قرار گرفت تا شهروندان تهرانی هوای ناسالم تنفس کنند.
این در حالی است که نقشه‌های جهانی و سایت‌هایی پیش‌بینی آب و هوا مثل accu weather اعلام کرده‌اند، تا چهارشنبه پایداری هوا در تهران برقرار خواهد بود و به این ترتیب انتظار می‌رود که در پی وارونگی دما، پایتخت‌نشینان هفته آلوده‌ای را پیش‌رو داشته باشند.
همچنین طبق اطلاعات شرکت کنترل کیفیت هوای تهران، دیروز میانگین ۲۴ ساعته شاخص آلودگی هوا، ۱۲۷ بود که از ناسالمی هوا برای گروه‌های حساس حکایت می‌کرد. البته پیش‌بینی سایت این شرکت نشان می‌دهد که امروز حجم آلاینده‌ها در تهران، همانند روز جمعه است، اما فردا و پس‌فردا، با انباشت ذرات معلق، شاخص بالاتر می‌رود. با این اوصاف، ممکن است روز دوشنبه میانگین شاخص کیفیت هوا به محدود ۱۳۵ تا ۱۴۵ برسد و برای همه شهروندان ناسالم باشد.
تاثیر دیزلی و کارخانه بر شاخص
عصر دیروز شاخص لحظه‌ای آلودگی هوا ۱۱۴ بود؛ یعنی ناسالم برای گروه‌های حساس. البته در برخی مناطق میزان آلاینده‌ها به‌طور چشمگیری بالا بود. مثلا در ایستگاه شریف منطقه ۲ شاخص آلودگی هوا روی ۱۵۲ قرار داشت، در منطقه ۱۵ شاخص ۱۵۱ بود و شاخص آلودگی هوا در پاکدشت نیز روی ۱۵۵ قرار گرفت؛ آماری که گویا این واقعیت می‌شود که شهرک‌های صنعتی اطراف پایتخت از یکسو و خودرو‌های سنگین از سوی دیگر باعث خاکستری شدن آسمان تهران می‌شوند. جالب اینجاست که با وجود محدودیت‌های ترددی شبانه، طی روز‌های اخیر، شاخص آلودگی هوا هنگام صبح به طرز عجیبی بالا بوده که بر تردد بدون کنترل دیزلی‌ها (خودرو‌های سنگین) و کارخانه‌ها صحه می‌گذارد.
روند کاهشی معنادار نبوده است
با انباشت بیش از پیش آلاینده‌ها در هوا، افراد سالم ممکن است با قرار‌گرفتن در معرض طولانی‌مدت در تنفس دچار مشکل شوند. بنابراین، بهتر است فعالیت در فضای باز محدود شود.
نفس کشیدن در هوای آلوده سالانه تعداد مرگ‌ومیر ناشی از بیماری‌های تنفسی را افزایش می‌دهد. غلظت آلاینده‌هایی مانند ذرات معلق، اُزن، نیتروژن، سرب و منواکسیدکربن تهران را تهدید می‌کند که در این میان ذرات کمتر از ۲.۵ میکرون بیشترین تأثیر را در آلودگی هوای تهران دارد. براساس گزارش مرکز مطالعات جهانی GBD آلودگی هوا در ایران یکی از مهم‌ترین عوامل خطر مرگ محسوب می‌شود و هفتمین عامل مرگ در ایران است. امسال تهدید آلودگی هوا با بیماری کووید-۱۹ گره‌خورده تا آمار مرگ‌ومیر را تشدید کند و نگرانی‌ها از این بابت بیش از پیش شود؛ دغدغه‌هایی که با تعطیلی و محدودیت‌ها برطرف نشده و همچنان جان شهروندان است که از دست می‌رود.
محمد‌صادق حسنوند، عضو هیأت علمی پژوهشکده محیط‌زیست در این رابطه می‌گوید: «آلودگی هوا یک مشکل جهانی است که فقط کشور ما را درگیر نکرده. تقریبا ۹۰ تا ۹۲ درصد از مردم جهان در مناطقی زندگی می‌کنند که غلظت آلاینده‌های هوا بیشتر از رهنمود سازمان جهانی بهداشت است. مثلا، براساس آخرین گزارش‌ها حدود ۸۲ میلیون نفر از مردم آمریکا در مناطقی زندگی می‌کنند که غلظت آلاینده‌ها بالاتر از حد استاندارد است. بنابراین، آلودگی هوا تنها کشور ما را درگیر نکرده، اما نکته نگران‌کننده اینکه در کشور ما طی ۲۰ سال گذشته هیچ‌گاه با کاهش چشمگیر آلودگی هوا روبه‌رو نبودیم.»
طی ۲۰ سال اخیر هزاران نفر به‌دلیل مشکلات تنفسی ناشی از آلودگی هوا جان خود را از دست داده‌اند و حالا نگرانی‌ها بیشتر از قبل شده است. حسنوند ادامه می‌دهد: «از زمانی که غلظت آلاینده‌های هوا پایش می‌شود، یک کاهش معنادار در تهران و در دیگر شهر‌ها نداشتیم. در دنیا، اما اغلب کشور‌هایی که احتمالا غلظت آلاینده‌های بالایی دارند، روند کاهشی را در این رابطه داشتند. مثلا طی ۵ سال در پکن رکورد کاهش آلودگی هوا در دنیا به ثبت رسید، در آمریکا هم غلظت آلاینده‌ها به‌شدت کاهش پیدا کرده و در خیلی از مناطق دیگر.»
رقابت تنگاتنگ آلودگی هوا با کرونا
ارتباط بین آلودگی هوا و کرونا معادلات بیماری‌های تنفسی و مرگ‌ومیر ناشی از آن را پیچیده‌تر کرده است. اکنون عصر کروناست، اما آلودگی هوا دیگر پدیده جدید نیست و سال‌هاست شهروندان تهرانی هوای ناسالم تنفس می‌کنند. ناگزیر زندگی به دشواری در جریان است و همه چیز تحت‌تأثیر هوایی که نباید به ریه‌ها آسیب بزند.
محدصادق‌حسنوند، عضو هیأت علمی دانشگاه پزشکی تهران براساس مطالعاتی که به همراه همکارانش و با درنظر‌گرفتن مطالعات جهانی داشته، می‌گوید: «آلودگی هوا و کرونا اثر متقابلی روی هم می‌گذارند. در واقع هم آلودگی هوا بر مبتلا‌شدن به بیماری کووید-۱۹ تاثیر دارد و هم کرونا روی آلودگی هوا اثرگذار است.»
او معتقد است در ۶ماه ابتدای سال ۹۹ شهر تهران، کرونا سبب افزایش غلظت ذرات معلق شده است؛ اما چگونه چنین اتفاقی روی می‌دهد: «با شیوع کرونا در خیلی از شهر‌های جهان با قرنطینه کامل منابع انتشار آلودگی هوا به‌شدت کاهش پیدا کرده است. اما در ایران و به‌خصوص تهران ما قرنطینه کامل به آن شکل نداشتیم و همین سبب افزایش مبتلایان به کووید-۱۹ در پایتخت شده است. داده‌های ما چنین نشان می‌دهد و حتی یکی، دو همکار ما در دانشگاه‌های دیگر برای کل ایران مشخص کرده که در زمان کرونا غلظت ذرات معلق روند افزایشی داشته است. بنابراین، کرونا در دنیا سبب شده آلودگی هوا کاهش پیدا کند، اما در کشور ما قرنطینه جزئی یا مقطعی بوده و به همین دلیل مردم از خودرو‌های شخصی استفاده کردند و غلظت آلاینده‌ها بالا رفته است.»
حالا این پرسش مطرح است که آلودگی هوا چه تأثیری روی کرونا می‌گذارد تا تعداد مرگ‌ومیر روند افزایشی به‌خود بگیرد. او می‌گوید: «براساس مطالعات سازمان جهانی، در مناطقی که غلظت آلاینده‌ها بالاست، میزان مرگ‌ومیر ناشی از کرونا بیشتر بوده است. به این دلیل که آلودگی هوا سبب دیابت نوع ۲، افزایش فشار‌خون، بیماری‌های قلبی و عروقی و بیماری‌های تنفسی می‌شود. حتما این را هم می‌دانید که بیشترین مرگ‌ومیر ناشی از کرونا در بیماران زمینه‌ای اتفاق افتاده است. بخش زیادی از بیماری‌های زمینه‌ای ناشی از مواجهه با آلودگی هوا‌ست و در برخی مناطق که غلظت آلاینده‌ها بالا بوده، مرگ ناشی از کرونا افزایش یافته است. به این ترتیب، بین مرگ‌ومیر و بستری‌شدن ناشی از کرونا و آلودگی هوا در سطح استان‌ها یک رابطه معنادار و مثبت بوده است. یعنی در استان‌هایی که غلظت آلودگی هوا بالاتر بوده، نرخ مرگ و بستری‌شدن در بیمارستان افزایش داشته است. البته این ارتباط را باید در بلندمدت لحاظ کرد و نمی‌شود گفت که یک روز آلودگی هوا بیشتر است، پس تعداد مرگ‌ومیر و بستری‌شدن هم در همان روز یا روز‌ها افزایش می‌یابد.»
چالش فیلتر دوده
با اینکه ممنوعیت‌ها تغییراتی را در تردد وسایل نقلیه در پایتخت ایجاد کرده، اما وسایل نقلیه همچنان یکی از عوامل اصلی آلودگی هوا محسوب می‌شود. عدم‌نصب فیلتر دوده روی خودرو‌های سنگین یک چالش بزرگ محسوب می‌شود.
حسین شهیدزاده، مدیرعامل شرکت کنترل کیفیت هوای تهران در این رابطه می‌گوید: «بخش زیادی از ذرات معلق کمتر از ۲.۵ میکرون که آلودگی مؤثر در فصل سرد است، از خودرو‌های گازوئیلی و صنایعی که گازوئیل و مازوت می‌سوزانند، وارد هوای شهر می‌شود. به همین دلیل، لازم است در مورد اطمینان از صحت انجام معاینه فنی خودرو‌های سنگین و نیز استفاده از فیلتر مناسب در دودکش صنایع، نظارت بیشتری صورت گیرد.»
او تأکید می‌کند: «نظارت بر انجام معاینه فنی خودرو‌های سنگین و نصب فیلتر مناسب دودکش صنایع از وظایف سازمان حفاظت محیط‌زیست محسوب می‌شود.»
درحالی‌که محمد رستگاری، معاون نظارت و پایش محیط‌زیست استان تهران می‌گوید: «۹۰ درصد اتوبوس‌های شرکت واحد آلاینده هستند و بنابراین شهرداری موظف است که با نصب فیلتر دوده روی آنها، از افزایش آلایندگی در سطح شهر تهران جلوگیری کند.» این درحالی است‌که مشکل اتوبوس‌های فرسوده‌تهران مدت‌هاست به‌دلیل کمبود بودجه و عدم‌همراهی دولت، به دردسری برای مدیریت شهری و شهروندان تبدیل شده‌است.
عضو هیأت علمی دانشگاه علوم پزشکی تهران با انتقاد از وضعیت آلودگی هوا نیز می‌گوید: «واقعیت این است که واکسنی برای کرونا تولید می‌شود و دیر یا زود به همه می‌رسد، اما واکسنی برای آلودگی هوا وجود ندارد. واکسن یا راهکار آلودگی هوا برنامه‌های کاهشی مبتنی بر شواهد علمی است. متأسفانه ما خیلی برنامه‌ها یا اقداماتی که انجام می‌دهیم، شواهد علمی و معتبری پشت آن نیست. از زمان برنامه توسعه سوم تا حالا همواره گفته‌ایم که آلودگی هوا باید کاهش پیدا کند، اما آیا توفیقی در کاهش مهم‌ترین آلاینده‌ها داشته‌ایم؟ براساس داده‌ها، ما توفیق چندانی نداشتیم. بهتر است ما به جای اینکه در برنامه‌های خود مثلا ۲۰۰ راهکار را پیشنهاد دهیم، بیاییم دست بگذاریم روی مهم‌ترین اقدام که با هزینه کم، بیشترین اثر را داشته باشد. این یک روش مؤثر در دنیا‌ست و در ایران هم می‌تواند اجرا شود.»
حسنوند اضافه می‌کند: «آلودگی هوا مسئله‌ای است که ما راه‌حل‌های آن را می‌دانیم و کشور‌هایی که با روند کاهشی غلظت آلاینده‌ها روبه‌رو شدند، با اقدامات مناسب به این نتیجه رسیدند. روند ما، اما کاهشی نبوده و ممکن است در یکی دو سال به‌واسطه شرایط آب و هوایی (جریان باد و باران) غلظت آلاینده‌ها کمتر شده باشد، درحالی‌که در بلندمدت به توفیقی نرسیده‌ایم.»
مناطق آلوده تهران را بهتر بشناسید
براساس آخرین مطالعات سازمان جهانی بهداشت، هرساله به موجب آلودگی هوا حدود ۷ میلیون نفر جانشان را ازدست می‌دهند. در شهر تهران سالانه بیشتر از ۴ هزار نفر بر اثر آلودگی هوا فوت می‌کنند. آمار جان‌باختگان آلودگی هوا در مناطق مختلف شهر تهران متفاوت است. بالاترین غلظت آلاینده‌ها در مناطق ۱۶، ۱۷، ۱۸، ۱۹ و ۲۰ شهر تهران وجود دارد و کمترین غلظت در منطقه ۲ و سعادت‌آباد و پونک است.
محمدحسنوند، عضو هیأت علمی دانشگاه در این رابطه توضیح می‌دهد: «میزان مواجهه با ذرات آلاینده هوا برای افرادی که در مناطق جنوبی زندگی می‌کنند، ۲ برابر افرادی است که در بالای شهر سکونت دارند. البته نباید از این موضوع غافل شویم که دی‌اکسیدگوگرد کاهش چشمگیری چه در تهران و چه در سایر شهر‌ها داشته. این به واسطه کاهش محتوای گوگرد در سوخت رخ داده است. هر چند استفاده از مازوت در برخی نیروگاه‌ها و صنایع افزایش پیدا کرده و روند آلودگی را کمی بالا برده است. اما برای آلاینده‌های مهم مانند ذرات معلق، دی‌اکسید نیتروژن و اُزن متأسفانه روند آلودگی افزایشی بوده است. البته براساس داده‌های فعلی، با مقایسه سال ۹۸ و ۹۹ (ابتدای ۹۹ تا ۱۳ آذرماه) روند فوت به‌دلیل آلودگی هوا چندان کاهشی یا افزایشی نبوده است. هرچند تعداد روز‌هایی که غلظت آلاینده‌ها بالاتر از حد مجاز بوده، بیشتر است.»
سکونتگاه‌های شهروندان نیز نقش تعیین‌کننده‌ای برای قرار‌گرفتن در معرض آلودگی بیشتر هوا دارند. عضو هیأت علمی دانشگاه علوم پزشکی تهران می‌گوید: مطالعات اپیدمیولوژیک در رابطه با اثرات آلودگی هوا و سلامت نشان می‌دهد که عمده منابع انتشار در خیلی از کشور‌ها ناشی از وسایل نقلیه است. مطالعات نشان می‌دهد برای افرادی که در فاصله زیر ۱۵۰ متری تا بزرگراه یا خیابان اصلی با ترافیک سنگین زندگی می‌کنند، مثل این است که روزی ۱۰ عدد سیگار بکشند.