فرآیند علمی و نحوه تایید نهایی واکسن کرونا

_ فارس نوشت: هر روز خبر‌های تازه‌ای از ساخت واکسن کرونا‌ می‌آید، واکسن‌های مشهورتر مراحل اولیه آزمایش را پشت سر گذاشته‌اند و به تزریق گسترده نزدیک‌تر می‌شوند.  مسابقه جهانی برای ساخت واکسن کووید ۱۹ رکورد شکسته و ساخت سریع واکسن به موضوعی سیاسی و اقتصادی  بدل شده است؛ در واقع بیماری همه گیر کووید ۱۹ یکی از بزرگترین چالش‌هایی است که پزشکی مدرن تاکنون با آن روبرو بوده است و برگشتن مردم دنیا به زندگی عادی همه در گرو یک واکسیناسیون گسترده و موثر است.  اما از نظر علمی یک واکسن باید چه مراحلی را پشت سر بگذارد تا بتواند برای تزریق گسترده مجور بگیرد؟ واکسن‌هایی که این روز‌ها اسمشان را زیاد می‌شنویم، کدام مراحل را پشت سر گذاشته‌اند و تفاوتشان با هم چیست؟  این‌ها سوالاتی است که در این گزارش به بررسی آن پرداخته‌ایم.

فرآیند توسعه واکسن، از آزمایشگاه تا کلینیک:

براساس داده‌های موجود، در حال حاضر ۵۷ واکسن در مرحله آزمایشات بالینی بر روی انسان هستند و حداقل ۸۷ واکسن پیش بالینی در حیوانات تحت بررسی قرار دارد.  نخستین آزمایشات ایمنی واکسن بر روی انسان در ماه مارس آغاز شد و اکنون ۱۳ آزمایش واکسن به مراحل نهایی رسیده‌اند.  برخی از این آزمایشات با شکست روبرو می‌شوند و برخی دیگر ممکن است بدون نتیجه مشخص به پایان برسند. اما چند واکسن ممکن است در تحریک سیستم ایمنی بدن برای تولید آنتی بادی موثر علیه ویروس موفق شوند. سازمان بهداشت جهانی، در تلاش است تا بسیاری از واکسن‌ها را ارزیابی کند، زیرا نمی‌توان پیش‌بینی کرد که چه تعداد از این موارد قابل استفاده خواهند بود.

مراحل استانداردی که یک واکسن باید طی کند تا به تأیید نهایی برسید به صورت زیراست:

مرحله پیش کلینیکی:

 در این مرحله دانشمندان واکسن را به حیواناتی مانند موش یا میمون می‌دهند تا ببینند که آیا پاسخ ایمنی ایجاد می‌کند یا خیر.

مرحله اول کلینیکی؛ آزمایش‌های ایمنی:

 دانشمندان واکسن را به تعداد کمی از افراد‌ می‌دهند تا ایمنی و دوز واکسن را آزمایش کنند و همچنین تأیید کنند که سیستم ایمنی بدن را تحریک می‌کند یا خیر.

مرحله دوم؛ آزمایش‌های گسترده:

 دانشمندان واکسن را به صد‌ها نفر که به گروه‌هایی مانند کودکان و افراد مسن تقسیم می‌شوند، می‌دهند تا ببینند آیا واکسن در آن‌ها متفاوت عمل می‌کند یا خیر. این آزمایشات بیشتر ایمنی و توانایی واکسن را در تحریک سیستم ایمنی بدن آزمایش می‌کنند.

مرحله سوم؛ آزمایشات اثربخشی:

دانشمندان واکسن را به هزاران نفر‌ می‌دهند و منتظرند ببینند که چه تعداد از افراد در مقایسه با داوطلبانی که دارونما دریافت کرده اند، آلوده می‌شوند. این آزمایشات می‌تواند تعیین کند که آیا واکسن در برابر تاج ویروسی  محافظت می‌کند یا خیر.

در خردادماه، F.D.A. (سازمان جهانی دارو و غذای آمریکا) اعلام کرد که واکسن ویروس کرونا برای محافظت از حداقل ۵۰٪ از افراد واکسینه شده باید مؤثر باشد.

علاوه بر این، آزمایشات فاز ۳ به اندازه کافی در مقیاس بزرگ هستند تا شواهدی از عوارض جانبی نسبتاً نادر را نشان دهند که ممکن است در مطالعات اولیه از دست رفته باشد.

مرحله تأیید:

 تنظیم کنندگان و تایید کنندگان واکسن در هر کشور نتایج آزمایش را بررسی می‌کنند و تصمیم می‌گیرند واکسن را تأیید کنند یا خیر. در طی یک بیماری همه گیر، واکسن ممکن است مجوز استفاده اضطراری را قبل از تأیید رسمی دریافت کند.

هنگامی که واکسن مجاز شد، محققان همچنان افرادی را که واکسن دریافت می‌کنند، نظارت می‌کنند تا از ایمنی و کارآمد بودن آن اطمینان حاصل کنند.

فاز‌های ترکیبی:

 راه دیگر برای سرعت بخشیدن به پیشرفت واکسن، ترکیب مراحل است. برخی از نمونه‌های واکسن کرونا اکنون در آزمایشات فاز ۱/۲ قرار دارند، به عنوان مثال، واکسن‌هایی که برای اولین بار روی صد‌ها نفر آزمایش می‌شوند. (توجه داشته باشید که یک مرحله آزمایشی فاز ۱/۲  به عنوان فاز ۱ و فاز ۲ حساب خواهد شد).

انواع واکسن کرونا تولید شده برای جلوگیری از ابتلا

واکسن‌های کرونا از نظر فناوری مورد استفاده در ساخت آن، به چند دسته اصلی تقسیم می‌شوند. در ادامه این دسته‌ها و همینطور مراحلی که مهمترین واکسن‌های هر دسته برای رسیدن به تایید نهایی پشت سر گذاشته‌اند را مورد بررسی قرار می‌دهیم.

۱. واکسن‌هایی که از یک یا چند ژن از ویروس کرونا استفاده می‌کنند تا پاسخ ایمنی را تحریک کنند

مدرنا

مدرنا (Moderna) شرکتی است که برای تولید پروتئین‌های ویروسی در بدن، واکسن‌هایی را بر اساس RNA پیام رسان (mRNA) تولید می‌کند. این مجموعه هنوز واکسنی را وارد بازار نکرده‌اند. حمایت مالی دولت برای  تلاش‌های مدرنا را در تولید واکسن کرونا نزدیک به ۱ میلیارد است.

آن‌ها با همکاری مؤسسات ملی بهداشت،  دریافتند که این واکسن از میمون‌ها در برابر تاج ویروسی محافظت می‌کند.

در ماه مارس (اسفند)، این شرکت اولین واکسن کرونا را در مرحله آزمایشات انسانی قرار داد که نتایج امیدوار کننده‌ای به همراه داشت، پس از انجام مطالعه فاز ۲، آن‌ها آزمایش فاز ۳ را در ۲۷ ژوئیه (مرداد) راه اندازی کردند. در مرحله آخر، تعداد ۳۰ فرد سالم در حدود ۸۹ منطفه در سراسر ایالات متحده آمریکا ثبت نام کردند. در ۱۱ آگوست (اواخر مرداد)، در صورت اثبات ایمنی و مؤثر بودن واکسن، دولت در ازای ۱۰۰ میلیون دوز ۱.۵ میلیارد دلار اضافی به این شرکت اعطا کرد.

در ماه ژوئیه (مرداد)، شرکت مدرنا در مورد برخی از فناوری واکسن خود، ثبت اختراع از دست داد. ماه بعد، این شرکت اظهار داشت که نمی‌توان مطمئن بود که اولین کسی است که ثبت اختراع درمورد واکسن کرونا انجام داده است. سپس شرکت آلمانی «بایانتک» با «فایزر» مستقر در نیویورک به همراه شرکت سازنده مواد دارویی چینی «فوسون فارما»، برای تولید واکسن mRNA وارد همکاری شد.

در ماه مه (خرداد) آن‌ها فاز ۱/۲ را  در تولید واکسن ویروس کرونا Covid-۱۹، آغاز کردند. در بدن داوطلبان آنتی بادی علیه SARS-CoV-۲ و همچنین سلول‌های ایمنی به نام سلول‌های T تولید شد که به ویروس پاسخ می‌دادند. برخی از داوطلبان عوارض جانبی متوسطی از قبیل اختلال خواب و اختلال در بازو‌ها را تجربه کردند. در تاریخ ۲۷ ژوئیه (اوایل شهریور)، این شرکت‌ها از آغاز مرحله آزمایشی فاز ۲/۳ با ۳۰ هزار داوطلب در ایالات متحده و سایر کشور‌ها از جمله آرژانتین، برزیل و آلمان خبر دادند.

مدرنا نخستین داده‌های مقدماتی آزمایش رادر ۱۶ نوامبر و سپس داده‌های کامل را در تاریخ ۳۰ نوامبر اعلام کرد. از ۱۹۶ مورد کووید ۱۹ در میان داوطلبان آزمایش، ۱۸۵ مورد در افرادی بود که دارونما دریافت کرده بودند و از ۱۱ داوطلب واکسینه شده که به Covid-۱۹ مبتلا شدند، هیچ یک از آن‌ها به بیماری شدید مبتلا نبودند. محققان تخمین زدند که میزان اثر واکسن ۹۴.۱ درصد است که بسیار بیشتر از حد انتظار کارشناسان از زمان آزمایش واکسن بود.

اگر مدرنا مجوز استفاده اضطراری را دریافت کند، اولین تزریق واکسن آن می‌تواند از ۲۱ دسامبر (اول دی ماه) آغاز شود. در صورت تصویب، فایزر گفته است که آن‌ها انتظار دارند تا پایان سال ۲۰۲۱ بیش از ۱.۳ میلیارد دوز واکسن خود را در سراسر جهان تولید کنند.

فایزر

آلبرت بورلا، مدیر اجرایی فایزر در ماه سپتامبر (شهریور) گفت، آزمایش فاز ۳ به محض ورود به ماه اکتبر (مهر) اجرایی می‌شود تا اثربخشی آن بررسی شود.  ترامپ، رییس جمهور پیشین آمریکا نیز  با توجه به نزدیک بودن انتخابات آمریکا در آن تاریخ پیشرفت واکسن فایزر را تبلیغ کرد؛ اما در تاریخ ۲۷ اکتبر (۵ آبان)،  بورلا اعلام کرد که داوطلبان در این آزمایش هنوز موارد کافی Covid-۱۹ را برای تعیین کارایی واکسن‌ها تجربه نکرده‌اند. سرانجام، در ۸ نوامبر (۱۸ آبان)، فایزر تجزیه و تحلیل مقدماتی را منتشر کرد. ده روز بعد، آن‌ها براساس ۱۶۴ مورد، نتایج نهایی را پیگیری کردند.

فایزر و بیو ان تک نتیجه گرفتند واکسن آن‌ها ۹۵ درصد موثر است. در بین افراد بالای ۶۵ سال که اغلب پاسخ ضعیفی به واکسن‌ها دارند، کارایی واکسن ۹۴ درصد موثر بود. علاوه بر این، این آزمایش هیچ عارضه جانبی جدی نداشته است. در تاریخ ۲۰ نوامبر (آخر آبان)، این شرکت درخواستی را برای مجوز استفاده اضطراری به سازمان غذا و داروی آمریکا ارسال کرد.

شرکت‌ها در تابستان معاملات خود را برای تحویل سفارشات بزرگ به کشور‌های جهان آغاز کردند. اگر واکسن آن‌ها اثربخشی قابل قبول داشته باشد، فایزر و بیو ان تک انتظار دارند تا پایان سال ۲۰۲۱ بیش از ۱.۳ میلیارد دوز واکسن خود را برای سراسر جهان تولید کنند.

تولید واکسن از کارخانه تا رسیدن به دست مردم با چالش‌های اساسی مواجه است؛ واکسن مشترک فایزر و بیو ان تک مانند واکسن شرکت مدرنا براساس فناوری «mRNA» است که نیاز به نگهداری در شرایط بسیار سرد دارد.

واکسن‌هایی که با ترکیبات ژنتیک توسعه می‌یابند باید در دمای کمتر از ۷۰- درجه سانتیگراد نگهداری و بارگیری شوند تا به مرحله تزریق برسند و همین موضوع شرایط توزیع عادلانه آن را سخت می‌کند و اساسا انتشار  پرسر صدای خبر موفقیت‌آمیز بودن واکسن این شرکت را زیر سوال می‌برد. فایزر در حال ساخت جعبه‌هایی است که هنگام حمل واکسن‌ها را سرد نگه می‌دارد. بعلاوه، مانند اکثر واکسن‌هایی که در حال حاضر تحت آزمایش هستند، به دو دوز نیاز دارد. اطمینان از بازگشت افراد بعد از سه هفته برای تزریق دوم، یک لایه پیچیدگی اضافی به توزیع واکسن اضافه می‌کند.

ایمپریال کالج لندن

واکسن ایمپریال کالج از زنجیره‌های مصنوعی رمز ژنتیکی از نوع RNA ساخته شده بر اساس ژن‌های ویروس استفاده می‌کند. هنگامی که این واکسن به درون عضله تزریق می‌شود، سلول‌های خود بدن شروع به تولید نسخه‌هایی یک پروتئین گل‌میخی ویروس کرونا‌ می‌کنند که دستگاه ایمنی را فعال می‌کند و آنتی‌بادی‌های تولید شده باعث مصونیت در برابر عفونت‌های بعدی کرونا می‌شوند. آن‌ها آزمایشات مرحله ۱/۲ را از ۱۵ ژوئن (اواخر خرداد) آغاز کردند  درحال حاضر مرحله سوم بالینی را به پایان رسانده‌اند.

اینویا

کمپانی آمریکایی Inovio واکسن‌های مبتنی بر DNA دی‌ان‌ای تولید کرده است که با استفاده از پالس‌های برقی از یک دستگاه دستی، به پوست منتقل می‌شوند. آن‌ها در آزمایشات بالینی برای تعدادی از بیماری‌ها واکسن دارند و در ماه ژوئن داده‌های موقت از آزمایش فاز ۱ در مورد کووید ۱۹ را اعلام کردند. آن‌ها در طول مطالعات هیچ عارضه جانبی جدی مشاهده نکردند و در ۳۴ نفر از ۳۶ داوطلب پاسخ ایمنی را اندازه گرفتند. با این وجود Inovio هنوز نتایج دقیقی از این مطالعات منتشر نکرده و چندین دادخواست با سهامداران و شرکای شرکت پذیرفته شده است. آن‌ها آزمایش‌های فاز ۲/۳ را پایان تابستان آغاز کردند و در حال حاضر مرحله سوم را به پایان رسانده‌اند.

روشی که Inovio انتخاب کرده است شامل مراحل زیر است: تبدیل محتوای RNA ویروس به DNA, استفاده از شبیه سازی‌های کامپیوتری برای یافتن مکان مستعد تحریک سیستم ایمنی برای تولید آنتی بادی، تزریق این قطعات مستعد DNA به باکتری مناسب و در نهایت تولید مقدار زیادی از این قطعه برای ساخت واکسن. مراحل یاد شده با بهره گیری از علم بیوانفورماتیک مقدار زمان مورد نیاز برای ساخت واکسن را بسیار کوتاه کرده، علاوه بر این Inovio اولین شرکتی بود که واکسن MERS (سندروم حاد خاورمیانه) را توسعه داد و به محض انتشار محتوای ژنتیکی کووید-۱۹ این شرکت فعالیت خود را برای ساخت واکسن آغاز کرد.

جنکسین کره

شرکت کره‌ای جنکسین آزمایش ایمنی واکسن مبتنی بر دی‌ان‌ای را در ماه ژوئن (اواخر خرداد) آغاز کرد. آن‌ها پیش بینی می‌کنند که در پاییز به آزمایش‌های مرحله ۲ بروند. در ماه ژوئن، محققان چینی در آکادمی علوم پزشکی نظامی، سوژو ابوژن بیوشینس و بیوتکنولوژی «Walvax» اعلام کردند که آن‌ها اولین آزمایشات ایمنی را روی یک واکسن مبتنی بر mRNA بنام ARCoV آغاز می‌کنند.  جنکسین که در سئونگنام، در نزدیکی سئول مستقر است، د حال حاضر در مرحله سوم بالینی است و نسبت به عرضه این واکسن تا اواخر سال ۲۰۲۱ برای ورود به بازار اظهار امیدواری کرده است.

۲. واکسن‌هایی که از ویروس برای انتقال ژن‌های کروناویروس به داخل سلول استفاده می‌کنند. سلول‌ها پروتئین‌های ویروسی را تولید می‌کنند و پاسخ ایمنی را تحریک می‌کنند، اما ویروس نمی‌تواند همانند سازی کند (Viral Vector Vaccines)

کن سینو

شرکت چینی «کن سینو بیولوژیک» با همکاری مؤسسه زیست شناسی در آکادمی علوم پزشکی نظامی این کشور، واکسنی را بر اساس آدنوویروس بنام Ad۵ تهیه کرد. در ماه مه، آن‌ها نتایج امیدوار کننده از آزمایش ایمنی فاز ۱ را منتشر کردند و در ماه ژوئیه (اواخر خرداد) گزارش دادند که آزمایشات مرحله ۲ آن‌ها نشان داد که واکسن یک پاسخ ایمنی قوی ایجاد کرده است. در اقدامی بی سابقه، ارتش چین این واکسن را در ۲۵ ژوئن (اوایل تیر) به مدت یک سال به عنوان «داروی مورد نیاز ویژه» تأیید کرد.

شرکت چینی کن سینو مانند مدرنا سریع‌تر از بقیه شرکت‌ها و با استفاده از ویروس مهندسی شده به واکسن توسعه یافته‌تری دست یافته است.  این شرکت با ساخت واکسنی با نام Ad ۵-nCoV از یک وکتور ویروسی بدون آسیب برای انتقال آنتی ژن‌های واکسن به بدن انسان استفاده می‌کند.

کن سینو نمی‌گوید واکسیناسیون برای سربازان الزامی است یا اختیاری. در تاریخ ۹ اوت، وزارت بهداشت عربستان سعودی اعلام کرد که «کن سینو بیولوژیک» فاز ۳ را در عربستان سعودی انجام خواهد داد. این شرکت برای آزمایش‌های بیشتر در حال مذاکره با سایر کشور‌ها است.

آکسفورد:

واکسن در حال توسعه توسط شرکت انگلیسی-سوئدی آسترازنکا و دانشگاه آکسفورد بر اساس یک آدنوویروس شامپانزه به نام ChAdOx۱ ساخته شده است.

یک مطالعه در مورد میمون‌ها نشان داد که واکسن از آن‌ها در برابر ویروس محافظت می‌کند. در ماه مه (خرداد)، ایالات متحده برای حمایت از این پروژه ۱.۲ میلیارد دلار اهدا کرد. آزمایشات فاز ۱/۲ آن‌ها نشان داد که واکسن بی‌خطر است و هیچ عارضه جانبی جدی نداشته است.

این واکسن آنتی بادی‌ها و سایر سیستم‌های دفاعی  در برابر ویروس کرونا را بالا برد. آزمایشات روی این واکسن اکنون در فاز ۲/۳ در انگلیس و هند و همچنین آزمایش‌های فاز ۳ در برزیل، آفریقای جنوبی و ایالات متحده در حال انجام است. در ماه اوت (شهریور)، اتحادیه اروپا به ایجاد توافق نامه با آسترازنکا رسید تا در صورت نتایج مثبت مراحل تولید واکسن، ۴۰ میلیون دوز را تحویل دهد.

«آسترازنکا» اعلام کرده است که بسته به نتیجه بررسی‌ها، ممکن است بتوانند ارسال واکسن‌های اضطراری را به زودی شروع کنند. این شرکت گفته است که کل ظرفیت تولید آن‌ها برای واکسن در صورت تصویب، دو میلیارد دوز است.

موسسه سرم هند

موسسه سرم هند، بزرگترین تولید کننده واکسن در جهان، اعلام کرد که ۴۰ میلیون دوز از واکسن بالقوه‌ی آسترازانکا را تولید کرده است و به زودی تولید واکسن کووید-۱۹ Novavax  را آغاز می‌کند.

اگرچه موسسه سرم هند اعلام کرد که ۴۰ میلیون دوز واکسن آسترازانکا تولید کرده است، اما از ارائه‌ی اطلاعات بیشتر در مورد اینکه این تعداد واکسن تولید شده فقط به هند اختصاص می‌یابد یا کشور‌های دیگر، خودداری کرد.

جانسون اند جانسون

جانسون اند جانسون با Ad۲۶ واکسن‌هایی را برای ابتلا به ابولا و سایر بیماری‌ها ایجاد کردند و هم اکنون یک واکسن برای کرونا ویروس توسعه داده‌اند. آن‌ها در ماه مارس (اسفند) ۴۵۶ میلیون دلار از دولت ایالات متحده برای حمایت از حرکت خود به سمت تولید دریافت کردند. واکسن در آزمایشات روی میمون‌ها ایمنی ایجاد کرده است.

جانسون و جانسون آزمایشات فاز ۱/۲ را در ماه ژوئیه (تیر) راه اندازی کردند و آزمایشات فاز ۳ در ماه سپتامبر اجرایی شد؛ در ماه آگوست (شهریور)، دولت فدرال موافقت کرد در صورت تأیید واکسن، ۱ میلیارد دلار برای ۱۰۰ میلیون دوز بپردازد. این شرکت در سال ۲۰۲۱ هدف تولید حداقل یک میلیارد دوز از واکسن کرونا ویروس را دارد. مؤسسه تحقیقاتی گامالیه، بخشی از وزارت بهداشت روسی، یک آزمایش فاز ۱ را در ماه ژوئن روی واکسنی را انجام داد که آن را «Gam-Covid-Vac Lyo» نامیدند.

این واکسن ترکیبی از دو آدنوویروس، Ad۵ و Ad۲۶ است که هر دو با یک ژن کرونا ویروس مهندسی شده‌اند. در ماه ژوئیه، رییس مجلس نمایندگان مجلس روسیه اعلام کرد این کشور ممکن است تولید واکسن را تا پایان سال آغاز کند.

مرکز ملی اپیدمولوژی و میکروبیولوژی روسیه

روسیه به اولین کشور در جهان تبدیل شده که واکسن بیماری کوید ۱۹ را به نام خود ثبت کرده است، رییس جمهور این کشور اعلام کرده  که این واکسن با نام «اسپوتنیک وی» که توسط مرکز ملی اپیدمولوژی و میکروبیولوژی روسیه به نام «نیکلای گاملیا» ساخته شده کاملا مؤثر عمل کرده و ایمنی پایدار و مصونیت شدیدی را در برابر این بیماری برای هر فرد فراهم خواهد آورد، زیرا بررسی‌های لازم برای کشف آن پشت سر گذاشته شده است.  

کریل دمیتریف، رییس صندوق سرمایه‌گذاری مستقیم روسیه می‌گوید: روسیه درخواست بیش از یک میلیارد دوز واکسن علیه این ویروس را از بیش از ۲۰ کشور دریافت کرده و البته این تعداد قابل توجهی است که منوط به تأیید واکسن در بازار‌های مختلف و توانایی تولید است.

پس از اعلام روسیه برای ثبت واکسن Sputnik V رقابت جدی‌تر میان کشور‌های مختلف آغاز شده و تعداد بسیاری از کشور‌های دیگر در سراسر جهان مشغول کار روی آن هستند تا یک واکسن کارآمد را برای مقابله با ویروس کرونا ساخته و به بازار عرضه کنند.

۳.  واکسن‌هایی که از پروتئین ویروس کرونا یا یک قطعه پروتئینی برای تحریک پاسخ ایمنی استفاده می‌کنند (Protein-Based Vaccines)

 نوواکس

نوواکس مستقر در مریلند با چسباندن پروتئین‌ها روی ذرات میکروسکوپی، واکسن‌ها را ایجاد می‌کند.

این واکسن که «NVX-CoV۲۳۷۳» نام دارد، حاوی پروتئین‌های مشتق شده از پروتئین سنبله کروناویروس است، ساختاری که سطح ویروس را خاموش می‌کند و به سلول وصل می‌شود تا باعث عفونت شود. به طور کلی،  نوواکس واکسن‌ها را با اتصال چنین پروتئین‌هایی به ذرات میکروسکوپی که می‌توانند در بدن تحویل داده شوند، طراحی می‌کند.

نوواکس همچنین یک ماده کمکی به واکسن اضافه کرده است؛ یک ماده اضافی که به سلول‌های ایمنی بدن کمک می‌کند تا به فعالیت خود ادامه دهند. به طور خاص، ترکیبات کمکی موجود در «NVX-CoV۲۳۷۳» حاوی یک ساپونین یا یک ترکیب شیمیایی مشتق شده از گیاهان است.

ساپونین‌ها می‌توانند سلول‌های ایمنی را به محل تزریق، که در آن پروتئین‌های خارجی مانند پروتئین سنبله قرار دارند، احضار کرده و آن پروتئین‌ها را به سلول‌های تی ارائه دهند.

شرکت نواوکس، در تابستان با دولت آمریکا یک قرارداد امضاء کرد که به واسطه آن،  برای تسریع تولید واکسن کووید۱۹،  مبلغ ۱.۶ میلیارد دلار دریافت کند.

در حال حاضر واکسن این شرکت، مرحله سوم را پشت سر گذاشته و به زودی برای مجوز اضطراری اقدام خواهد کرد.

۴. واکسن‌هایی که از یک نسخه تضعیف شده یا غیرفعال شده از کورو ویروس استفاده می‌کنند تا پاسخ ایمنی را تحریک کنند (Whole-Virus Vaccines)

موسسه محصولات بیولوژیکی ووهان

موسسه محصولات بیولوژیکی ووهان واکسن ویروس غیرفعال ساخت، که شرکت دولتی چینی سینوفارم آن را در آزمایشات بالینی قرار داد. آزمایش فاز ۱/۲ نشان داد که واکسن آنتی بادی را در داوطلبان تولید می‌کند؛ برخی از آن‌ها تب و عوارض جانبی دیگری را تجربه کرده‌اند. در ماه ژوئیه (تیر)، آن‌ها آزمایش‌های مرحله ۳ را در امارات متحده عربی آغاز کردند. در همان ماه، رییس سینوفارم به رسانه‌های دولتی چین گفت که این واکسن می‌تواند تا پایان سال برای استفاده عمومی آماده شود.

سینوفارم همچنین دومین واکسن ویروس غیرفعال را آزمایش می‌کند، این واکسن توسط موسسه محصولات بیولوژیکی پکن ساخته شده است. در آزمایشات فاز ۳ در امارات متحده عربی، ۵۰۰۰ نفر نسخه مؤسسه ووهان را دریافت می‌کنند، در حالی که ۵۰۰۰ نفر دیگر نیز موسسه پکن را دریافت می‌کنند.  

سینوواک

شرکت خصوصی چینی سینوواک در حال آزمایش واکسن غیر فعال خود به نام «CoronaVac» است. در ماه ژوئن (تیر)، این شرکت اعلام کرد که آزمایش‌های مرحله ۱/۲ روی ۷۴۳ داوطلب هیچ عارضه جانبی جدی را نشان نداد و پاسخ ایمنی ایجاد کرد.

سینوواک سپس آزمایش فاز ۳ را در ماه ژوئیه (مرداد) در برزیل و  اندونزی آغاز کرد. این شرکت همچنین در حال ساخت تسهیلات برای تولید حداکثر ۱۰۰ میلیون دوز از واکسن در سال است. محققان موسسه زیست شناسی پزشکی در آکادمی علوم پزشکی چین، که واکسنی برای فلج اطفال و هپاتیت A را ثبت اختراع کرده‌اند، آزمایش فاز ۲ یک واکسن ویروس غیرفعال را در ماه ژوئن (تیر) آغاز کردند و در حال حاضر در مرحله سوم آزمایش هستند.

۵.  واکسن‌هایی که قبلاً برای بیماری‌های دیگری که ممکن است از Covid-۱۹ محافظت کنند نیز استفاده می‌شوند (Repurposed Vaccines)

واکسن سل

واکسن «باسیل کالمِت گوئِرین» در اوایل دهه ۱۹۰۰ به عنوان محافظت در برابر سل ایجاد شد. پژوهشکده تحقیقات کودکان Murdoch در استرالیا در حال انجام مطالعات در فاز ۳ است و چندین آزمایش دیگر در حال انجام است تا نتیجه بگیرند که آیا این واکسن تا حدی در برابر تاج مقاومت می‌کند یا خیر.