سایه غفلت بر سر «طب سنتی» و صادرات گیاهان دارویی

_ روزنامه کیهان نوشت: طبق تعریف سازمان بهداشت جهانی، طب سنتی «مجموعه‌ای است از دانسته‌ها، مهارت‌ها و اعمال که بر پایه نظریه‌ها، باور‌ها و تجربه‌های بومی فرهنگ‌های مختلف است، خواه قابل شرح باشد یا نباشد، که در بهداشت و نیز پیشگیری، تشخیص، بهبود و مداوای بیماری‌های جسمی و ذهنی مورد استفاده قرار می‌گرفتند.»

طب سنتی به‌خصوص در آسیا و آفریقا قدمتی بسیار طولانی دارد و توانسته بیماران متعددی را درمان و جان انسان‌های زیادی را از مرگ نجات دهد، البته طب سنتی هم مانند طب مدرن گاهی با ناکامی و حتی تلفات مواجه بوده، اما با گذشت زمان و کسب تجارب جدید، پیوسته راه تکامل را طی کرده است.

 

ذکر این نکته نیز ضروری است که طب سنتی (اعم از یداوی و غیریداوی) در ایران به یمن بهره‌مندی از وجود دانشمندانی مانند ابن سینا، زکریای رازی، ابومنصور موفق هروی، ابوعبید جوزجانی، سید اسماعیل جرجانی و ده‌ها دانشمند نامی و گمنام دیگر، فراتر از تعریف فوق و حاصل تجربه توأم با تحقیق و مطالعه است.

 

همان‌طور که اشاره شد، با این‌که جهان اسلام و کشور‌هایی مانند ایران و بسیاری از دیگر کشور‌ها در کسب دستاورد‌های طب سنتی نقش اساسی داشته‌اند، اما متأسفانه در سایه غفلت مسوولین ذی ربط در کشور ما، کشور‌هایی مانند کره، چین و ژاپن از همه ابزار و امکانات حتی با استفاده از سریال‌های تلویزیونی در تلاشند تا مانند سایر موارد، همه دستاورد‌های طب سنتی قدیم را نیز به نام خودشان ثبت کنند.

 

به عنوان مثال؛ با این‌که کشور ما در ردیف پرچمداران طب سنتی جهان قرار دارد، اما متأسفانه بخش پزشکی ما فاقد بیمارستان تخصصی طب سنتی است و نظام بهداشت و درمان ایران فقط به ایجاد هشت دانشکده طب ایرانی و طب سنتی در دانشگاه‌های خود اکتفا نموده است و لذا به نظر می‌رسد با کم کاری در این زمینه، به نوعی در حال از دست دادن یافته‌هایی هستیم که دانشمندان ایرانی و اسلامی خالق، مبدع و مبتکر آن بوده‌اند.

 

با کمال تأسف حتی گاهی بین پزشکان انواع طب سنتی نیز اختلاف نظر عمیق وجود دارد و با این‌که این دو مقوله (پزشکی مدرن و طب سنتی) در ارتباط نزدیک با یکدیگر قرار دارند و در واقع می‌توانند در قالب طب تلفیقی، مکمل و مددکار هم باشند و نواقص و کاستی‌های یکدیگر را با اتکاء به دانش روز و تجربه قدیم برطرف نمایند، اما گسترش طب سنتی در مقاطع مختلف، همواره با فراز و فرود همراه بوده است.

قطعاً هر دو رشته (طب سنتی و طب مدرن) محاسن و معایبی دارند که باید مورد توجه قرار گیرند، به عنوان مثال؛ اولویت طب سنتی پیشگیری از بروز بیماری از طریق بهبود و اصلاح سبک زندگی و نوع تغذیه است، همچنین، طب سنتی در مداوای بیماری‌های مزمن مثل گرفتگی عروق یا رفع چربی کبد کاربرد بیشتر و مؤثرتری دارد.

 

البته ویژگی‌های دیگری مانند وفور انواع گیاهان دارویی در ایران و دسترسی ارزان، عوارض کمتر دارو‌های گیاهی نسبت به دارو‌های شیمیایی، کم هزینه بودن نسبت به پزشکی مدرن و قدمت آن در ایران، از مزایای دیگر طب سنتی محسوب می‌شود.

 

متقابلاً ابزار و امکانات تشخیصی و بعضاً درمانی مدرنی که در اختیار پزشکی نوین قرار دارد و تفکیک و دسته‌بندی تخصصی انواع بیماری‌ها، از مزایای این نوع از درمان به‌شمار می‌رود.

 

همچنین طب نوین در درمان بیماری‌های حاد و خاص مثل جراحات ناشی از حوادثی مانند شکستگی جمجمه در تصادفات یا مجروحیت‌های جنگی یا رفع مشکلات ناشی از ترکیدن یا پاره شدن آپاندیس و موضوعات مشابه آن کاربرد بیشتری دارد و گاهی امکان سرعت بهبودی را افزایش می‌دهد.

 

تنوع روش‌های درمانی نیز از مزایای مشترکی است که در هر دو مورد (طب سنتی و طب مدرن) البته با شکلی عمدتاً متفاوت مصداق دارد.

این درست است که برخی افراد ناوارد از طب سنتی سوءاستفاده نموده و باعث بدنامی این نوع از طبابت شده‌اند، اما در عین‌حال مهجوریت و موانع موجود در مسیر احیا و شکوفایی طب سنتی سبب شده تا امروز این سؤالات برای بسیاری از افکار عمومی مطرح شود که اگر جایگاه و موقعیت طب سنتی مجدداً و در حد شایسته آن ترمیم و بازسازی شود، منافع چه کسانی در معرض خطر قرار می‌گیرد؟

 

گروهی نیز می‌پرسند اگر واقعاً در این زمینه از سوی متولیان نظام پزشکی کشور نظرمنفی یا حتی اختلاف‌نظری وجود ندارد چرا همچنان شاهد مهجوریت و فاصله محسوس بین طب جدید و طب سنتی و حتی اختلاف‌نظر بین انواع طب سنتی هستیم؟

 

چرا تاکنون تلاش جدی برای ایجاد یک مجموعه متمرکز (مثلاً یک مرکز آموزشی یا دانشگاه تخصصی یا یک بیمارستان تخصصی) به عمل نیامده تا با فراخوان و گرد هم آمدن پزشکان طب سنتی، شرایط لازم برای کاهش اختلاف نظر‌ها و ایجاد وحدت‌نظر بیشتر فراهم آید؟

 

آیا وجود حداقل یک بیمارستان تخصصی طب سنتی با تمام روش‌های مربوط به این حوزه نمی‌توانست در درمان بیماری‌هایی مانند کرونا به بخش بهداشت و درمان کشور کمک نماید؟

 

آیا این امکان وجود نداشت تا در یک بیمارستان تخصصی طب سنتی، شرایط لازم برای اثبات ظرفیت‌های طبی سنتی از طریق درمان بیماران داوطلب کرونایی فراهم شود؟

 

آیا این درست است که بدون در اختیار گذاشتن فرصت مناسب برای درمان بالینی مبتلایان کرونا یا سایر امراض از طریق طب سنتی، منکر اثربخشی آن شویم؟ (هر چند اخیراً برخی روش‌ها و دارو‌های طب سنتی برای درمان یا کاهش شدت بیماری کرونا از سوی وزارت بهداشت مورد بررسی قرار گرفته و تا کنون مجوز تولید چهار دارو نیز صادر شده است).

همه می‌دانیم که کشور ما به رغم پرچمداری بسیاری از علوم، متأسفانه هنوز در برخی از موضوعات از جمله نفت و گاز و مواد معدنی همچنان گرفتار خام فروشی است و حتی نتایج کار و تحقیقات علمی دانشمندان ایرانی در بخش‌های مختلف از جمله پزشکی (البته در حدی کمتر از سایر علوم)، به بهانه ارتقاء جایگاه علمی ایران در قالب مقاله‌های پژوهشی به رایگان و بدون ایجاد ارزش افزوده در اختیار دیگران قرار می‌گیرد؛ لذا بار دیگر این سؤال مطرح است که چرا به رغم پیشرفت‌های شگرف علم پزشکی نوین در ایران و برخورداری این سرزمین از جایگاه سوم تنوع و تولید گیاهان دارویی، مشکل خام‌فروشی این بخش نیز هنوز لاینحل باقی مانده است؟

 

لازم به یادآوری است که طبق آمار‌های اعلام شده از سوی مراجع ذی ربط بین‌المللی، حجم تجارت جهانی گیاهان دارویی از ۶۰ میلیارد دلار در سال ۱۹۹۶ به ۱۰۰ میلیارد دلار در سال ۲۰۱۰ افزایش یافت و براساس پیش‌بینی بانک جهانی در سال ۲۰۵۰ گردش مالی و تجارت جهانی متمرکز و مبتنی بر گیاهان دارویی و دارو‌های گیاهی به حدود پنج هزار میلیارد دلار خواهد رسید.

 

در این رابطه ایران کشوری ممتاز و با رتبه بالا از نظر غنای گیاهی و تنوع زیستی و دارای ۱۱ اقلیم از ۱۳ اقلیم شناخته شده جهانی است. بر اساس نظر گیاه شناسان و پژوهشگران، تعداد گونه‌های گیاهی ایران در حدود ۸ هزار گونه است که از نظر تنوع گونه‌ای حداقل دو برابر قاره اروپاست.

 

تحقیقات نشان داده است که بیش از دو هزار و ۳۰۰ گونه از گیاهان کشور دارای خواص دارویی، عطری، ادویه‌ای و آرایشی بهداشتی هستند و از این تعداد ۱۰۰ تا ۷۰۰ گیاه و به روایتی دیگر هزار و ۷۳۰ گونه منحصراً در ایران رویش کرده و یک ظرفیت انحصاری در کشور محسوب می‌شوند.

 

دکتر محمدحسن عصاره، دبیر ستاد گیاهان دارویی کشور چندی پیش ضمن یادآوری آمار و ارقام فوق اعلام کرد؛ ظرفیت اسمی عصاره، اسانس و عرقیات تولید شده در کشور از ۵۹ هزار تن در سال به ۱۷۲ هزار تن رسیده است که تا سال ۱۴۰۴ باید به ۴۰۰ هزار تن برسد.

 

عصاره افزود: ایجاد یک میلیون اشتغال و افزایش سطح زیر کشت به ۵۰۰ هزار هکتار، از جمله مواردی هستند که باید تا افق ۱۴۰۴ به آن دست یابیم، این موضوع با برنامه‌ریزی دقیق محقق خواهد شد.

 

به گفته وی، درآمد صادراتی حوزه گیاهان دارویی و فرآورده‌های طبیعی باید تا افق ۱۴۰۴ به پنج میلیارد دلار برسد.

به همین دلیل کارشناسان معتقدند؛ در کنار موضوع توریست درمانی سنتی، تولید و فرآوری گیاهان دارویی نیز در ایران از ظرفیت بسیار بالایی به‌عنوان یکی از جایگزین‌های نفت برخوردار است؛ بنابراین باید پرسید؛ آیا در شرایط اقتصادی فعلی، تولید گیاهان دارویی و همچنین توریست درمانی با استفاده از طب سنتی و فرآوری دارو‌های گیاهی نمی‌تواند به یک منبع درآمد مهم برای کشور تبدیل شود؟