نرخ باروری در ایران به ۱.۶ فرزند رسید!

_ باشگاه خبرنگاران پویا نوشت: باروری سطح جانشینی مفهومی جمعیت‌شناختی است که ظاهراً ساده به‌نظر می‌رسد، اما به‌رغم ساده بودن، تلقی درستی از آن بین برخی محققان جمعیتی و سیاست‌گذاران وجود ندارد.

 

باروری سطح جانشینی، طبق تعریف عبارت است از سطحی از باروری مورد نیاز که جمعیت قادر باشد خود را جایگزین کند.

 

برای آنکه جمعیتی قادر باشد خود را بازتولید کند، انتظار آن است که به‌طور متوسط هر زن، یک فرزند دختر به‌دنیا آورد، به‌شرط آنکه آن فرزند دختر آن‌قدر زنده بماند تا فرزند دختر دیگری را جایگزین خود کند و این روند برای همه نسل‌های بعدی نیز رخ دهد.

 

به‌عبارت دیگر،  باروری سطح جانشینی، نشان‌دهنده تعداد فرزندانی است که هر زن باید به‌دنیا بیاورد تا به حفظ سطح جمعیت فعلی بینجامد؛  باروری سطح جانشینی، به‌عنوان رشد جمعیت صفر برای زن و شریک زندگی خود نیز شناخته شده است.

 

معمولاً در رسانه‌ها و بین متخصصان غیرجمعیتی و حتی بعضاً جمعیتی تصور می‌شود که باروری سطح جانشینی در همه جای دنیا ۲.۱ فرزند به‌ازای هر زن است؛  در واقع تصور می‌شود در صورتی که نرخ باروری کل در کشورمان به ۲.۱ فرزند برای هر زن برسد، آنگاه هر نسلی خود را با نسل دیگری که از نظر اندازه مشابه خود است، جایگزین خواهد کرد!

 

این در حالی است که سطح باروری جانشینی در همه نقاط جهان یکسان نیست و بین کشور‌های مختلف، مقادیر متفاوتی دارد.

 

مطالعات پژوهشی به‌روی  ۱۸۷ کشور در فاصله ۱۹۹۵ تا ۲۰۰۰ نشان داد باروری سطح جایگزینی تقریباً در همه کشور‌های توسعه‌یافته در محدوده یک‌دهم، ۲.۱ قرار دارد؛  به‌عبارت دیگر عددی است بین ۲ تا ۲.۲ و حدود ۸۰ کشور در حال توسعه جهان، نرخ باروری سطح جایگزینی بالاتری از ۲.۲ دارند.

 

این دامنه تغییرات به‌وضوح نشان می‌دهد، یک مقدار ثابت و فراگیری برای این شاخص مهم جمعیتی، وجود ندارد و هر کشوری سطح جایگزینی خاص خود را دارد.

 

نتایج این پژوهش‌ها نشان می‌دهد که به‌خلاف تصور عمومی و رایج که باروری سطح جایگزینی را مقداری ثابت (۲.۱ فرزند برای هر زن در سن باروری) در تمام دنیا در نظر می‌گیرد، در واقع ثابت نیست و دامنه تغییرات تا ۱.۴ فرزند (کمتر از ۲.۱ تا حدود ۳.۵ فرزند) در نوسان است؛  علت اصلی این دامنه تغییرات، تفاوت‌های مربوط به مرگ‌ومیر است که عمدتاً در کشور‌های کمترتوسعه‌یافته، به چشم می‌خورد.

 

سیاست‌گذاران، باید به سطح جایگزینی کشور خود حساس باشند، در غیر این‌صورت، چنانچه نرخ کل باروری، از باروری سطح جایگزینی پایین‌تر باشد، در بلند‌مدت منجر به کاهش جمعیت خواهد شد؛ در واقع فاصله بین نرخ باروری کل و سطح جانشینی باروری می‌تواند شدت و میزان مداخلات جمعیتی مورد نیاز در کشور را نشان دهد.

 

از سوی دیگر معمولاً موفقیت سیاست‌های جمعیتی، در راستای افزایش باروری با رساندن نرخ باروری کل به سطح جانشینی یا بالاتر از آن، ارزیابی می‌شود و بنابراین، دستیابی به سطح باروری جانشینی، اهمیت قابل ملاحظه‌ای در اتخاذ سیاست‌های جمعیتی مؤثر دارد.

 

میزان رشد سالانه جمعیت کشور طبق آخرین سرشماری در سال ۱۳۹۵ به حدود ۱.۲۴ درصد رسید؛ روند تغییرات این شاخص حاکی از آن است که نه‌تن‌ها رقم مذکور حاصل یک روند بلندمدت کاهشی در دهه‌های اخیر است بلکه این روند کاهشی به‌گونه‌ای ادامه یافته که طبق آخرین آمار سال ۱۳۹۸ با احتساب مابه‌التفاوت رقم ۱۴.۴ در هزار برای نرخ موالید و ۵.۵ در هزار برای نرخ فوت در کشور (یعنی حدود ۱۴ ولادت و ۶ فوت به‌ازای هر هزار نفر جمعیت)، میزان رشد طبیعی جمعیت به رقم ۰.۸۹ درصد رسیده و لذا به پایین‌تر از یک درصد کاهش یافته است.

 

برای سال ۱۳۹۹ نیز با توجه به کاهش حدود ۴۰ هزار ولادت در شش‌ماهه نخست سال نسبت به مدت مشابه سال قبل، پیش‌بینی می‌شود نرخ رشد جمعیت امسال حتی از ۰.۸ درصد نیز کمتر شود؛ همچنین شاخص بُعد خانوار یا متوسط تعداد افراد در خانوار‌های کشور نیز با یک روند بلندمدت کاهشی به سرانه ۳.۳ نفر در هر خانوار در آخرین سرشماری رسیده است که از کوچک‌تر شدن مستمر خانواده‌ها در کشور حکایت دارد.

 

پس از کاهش‌های حدوداً ۴۰ هزارتایی در سال‌های ۱۳۹۵ و ۱۳۹۶، به‌یک‌باره با ۱۲۰ هزار و سپس ۱۷۰ هزار کاهش آمار ولادت در سال‌های ۱۳۹۷ و ۱۳۹۸ در کشور مواجه شدیم و این میزان کاهش در ولادت، روندی کاملاً غیرقابل توجیه از لحاظ جمعیت‌شناختی تلقی می­‌شود؛ این تحولات باعث شده است شاخص «میزان باروری کل» (TFR) که از مهم‌ترین شاخص‌های جمعیتی است دچار تغییراتی خارج از سطوح و روند‌های نرمال شود.

 

شاخص «میزان باروری کل» بیانگر متوسط تعداد فرزندان برای زنان در سن باروری است و تا سال ۱۳۹۴ و ۱۳۹۵ بر اثر عبور موج جمعیتی متولدین اواخر دهه ۵۰ و اوایل دهه ۶۰ از سن ازدواج و فرزندآوری افزایشی نسبی داشته است، اما از آن سال به بعد با روند کاهشی مواجه شد و مجدداً به زیر سطح جانشینی کاهش یافت؛  آخرین آمار‌های منتشرشده از سوی مرکز آمار ایران حاکی از رسیدن این شاخص به حدود ۱.۷۴ فرزند برای خانواده‌های ایرانی و ۱.۶ فرزند برای کل جمعیت مقیم کشور در سال ۱۳۹۸ است.