آیا «بسم اللّه الرحمن الرحیم» در ابتدای سوره‌ها جزء قرآن است؟
در میان دانشمندان و علماء شیعه اختلافى در این مسأله نیست، که «بسم اللّه» جزء سوره «حمد» و همه سوره هاى قرآن است، اما در میان علما اهل سنت اختلاف وجود دارد.
_ شفقنا نوشت: در میان دانشمندان و علماء شیعه اختلافى در این مسأله نیست، که «بسم اللّه» جزء سوره «حمد» و همه سوره هاى قرآن است، اصولاً ثبت «بسم اللّه» در متن قرآن مجید در آغاز همه سوره ها، خود گواه زنده این امر است؛ زیرا مى دانیم در متن قرآن چیزى اضافه نوشته نشده است، و ذکر «بسم اللّه» در آغاز سوره‌ها از زمان پیامبر (صلى الله علیه وآله) تاکنون معمول بوده است.
اما از نظر دانشمندان اهل تسنن، نویسنده تفسیر «المنار» جمع آورى جامعى از اقوال آن‌ها به شرح زیر کرده است: در میان علماء گفتگو است که: آیا بسم اللّه در آغاز هر سوره اى جزء سوره است یا نه؟ دانشمندان پیشین از اهل «مکّه» اعم از فقهاء و قاریان قرآن از جمله «ابن کثیر» و اهل «کوفه» از جمله «عاصم» و «کسائى» از قراء، و بعضى از صحابه و تابعین از اهل «مدینه»، و همچنین «شافعى» در کتاب جدید، و پیروان او و «ثورى» و «احمد» در یکى از دو قولش، معتقدند: جزء سوره است. همچنین علماى امامیه و از صحابه ـ طبق گفته آنان ـ على (علیه السلام) و ابن عباس و عبداللّه بن عمر و ابو هریره، و از علماى تابعین سعید بن جبیر و عطا و زهرى و ابن المبارک این عقیده را برگزیده اند. سپس اضافه مى کند: مهم‌ترین دلیل آن‌ها اتفاق همه صحابه و کسانى که بعد از آن‌ها روى کار آمدند بر ذکر «بسم اللّه» در آغاز هر سوره اى ـ جز سوره «برائت» ـ است، در حالى که آن‌ها متفقاً توصیه مى کردند قرآن را از آنچه جزء قرآن نیست پیراسته دارند، و به همین دلیل «آمین» را در آخر سوره «فاتحه» ذکر نکرده اند.
سپس از «مالک» و پیروان «ابو حنیفه» و بعضى دیگر نقل مى کند که آن‌ها «بسم اللّه» را یک آیه مستقل مى دانستند که براى بیان آغاز سوره‌ها و فاصله میان آن‌ها نازل شده است؛ و از «احمد» (فقیه معروف اهل تسنن) و بعضى از قاریان کوفه نقل مى کند آن‌ها «بسم اللّه» را جزء سوره «حمد» مى دانستند، نه جزء سایر سوره ها. از مجموع آنچه گفته شده چنین استفاده مى شود: حتى اکثریت قاطع اهل تسنن نیز «بسم اللّه» را جزء سوره مى دانند. در اینجا بعضى از روایاتى را که از طرق شیعه و اهل تسنن در این زمینه نقل شده یادآور مى شویم: (و اعتراف مى کنیم که ذکر همه آن‌ها از حوصله این بحث خارج، و متناسب با یک بحث فقهى تمام عیار است).
۱ ـ «معاویه بن عمار» از دوستان امام صادق (علیه السلام) مى گوید از امام پرسیدم هنگامى که به نماز بر مى خیزم «بسم اللّه» را در آغاز حمد بخوانم؟
فرمود: بلى! مجدداً سؤال کردم هنگامى که حمد تمام شد و سوره اى بعد از آن مى خوانم «بسم اللّه» را با آن بخوانم؟ باز فرمود آرى. (۲)
۲ ـ «دارقطنى» از علماى سنت به سند صحیح از على (علیه السلام) نقل مى کند: مردى از آن حضرت پرسید «السبع المثانى» چیست؟
فرمود: سوره حمد است. عرض کرد: سوره «حمد»، شش آیه است فرمود: «بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحیمِ» نیز آیه اى از آن است. (۳)
۳ ـ «بیهقى»، محدث مشهور اهل سنت با سند صحیح از طریق «ابن جبیر» از ابن عباس چنین نقل مى کند: «إِسْتَرَقَ الشَّیْطانُ مِنَ النّاسِ، أَعْظَمَ آیَه مِنَ الْقُرْآنِ بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحیمِ»؛ (مردم شیطان صفت، بزرگترین آیه قرآن، بسم اللّه الرحمن الرحیم را سرقت کردند)، (اشاره به این که در آغاز سوره‌ها آن را نمى خوانند). (۴)
گذشته از همه این‌ها سیره مسلمین همواره بر این بوده که هنگام تلاوت قرآن بسم اللّه را در آغاز هر سوره اى مى خواندند، و متواتراً نیز ثابت شده که پیامبر (صلى الله علیه وآله) آن را نیز تلاوت مى فرمود، چگونه ممکن است چیزى جزء قرآن نباشد و پیامبر و مسلمانان همواره آن را ضمن قرآن بخوانند و بر آن مداومت کنند. و، اما این که: بعضى احتمال داده اند «بسم اللّه» آیه مستقلى باشد که جزء قرآن است، اما جزء سوره‌ها نیست، احتمال بسیار سست و ضعیفى به نظر مى رسد؛ زیرا مفهوم و محتواى بسم اللّه نشان مى دهد براى ابتدا و آغاز کارى است، نه این که خود یک مفهوم و معنى جدا و مستقل داشته باشد، در حقیقت این جمود و تعصب شدید است که ما بخواهیم براى ایستادن روى حرف خود هر احتمالى را مطرح کنیم و آیه اى همچون «بسم اللّه» را که مضمونش فریاد مى زند سر آغازى است براى بحث هاى بعد از آن، آیه مستقل و بریده از ما قبل بعد بپنداریم.
تنها ایراد قابل ملاحظه اى که مخالفان در این رابطه دارند این است که مى گویند: در شمارش آیات سوره هاى قرآن (به جز سوره حمد) معمولاً «بسم اللّه» را یک آیه حساب نمى کنند، بلکه آیه نخست را بعد از آن قرار مى دهند. پاسخ این سؤال را «فخر رازى» در تفسیر «کبیر» به روشنى داده است، او مى گوید: هیچ مانعى ندارد که «بسم اللّه» در سوره «حمد» به تنهائى یک آیه باشد و در سوره هاى دیگر قرآن جزئى از آیه اول محسوب گردد (بنابراین مثلاً در سوره کوثر «بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحیمِ إِنّا أَعْطَیْناکَ الْکَوْثَر» همه یک آیه محسوب مى شود).
به هر حال مسأله آن قدر روشن است که مى گویند: یک روز «معاویه» در دوران حکومتش در نماز جماعت «بسم اللّه» را نگفت، بعد از نماز جمعى از مهاجران و انصار فریاد زدند: «أَسَرَقْتَ أَمْ نَسِیْتَ؟»؛ (آیا بسم اللّه را دزدیدى یا فراموش کردى؟) (۵)،
ارسال دیدگاه
دیدگاهتان را بنویسید
نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *