با نشانه‌های تاریخ و فرهنگ تهران چه باید کرد؟

- چند روز پیش بود که صدای اعتراض افشین حبیب‌زاده رییس کمیته عمران شورای اسلامی شهر تهران نسبت به بی توجهی‌ها به عمارت وثوق الدوله در صحن علنی شورا پیچید. او که نسبت به خرابی‌های به جا مانده از ساخت سریال شهرزاد در این عمارت معترض بود با استناد به گزارش کارشناسان معاونت نظارت و پیگیری شورای شهر مدعی شد هیچ اقدامی برای مرمت و استحکام بخشی این عمارت صورت نگرفته است. اما مهمترین نکته‌ای که محل اصلی نزاع حبیب زاده با شهرداری واقع شد چه بود؟ تصمیم مدیران شهری برای بهره برداری از باغ این عمارت بدون توجه به چیزی که او زیباسازی نما، مرمت و استحکام بخشی بنا می‌نامید.

نارضایتی حبیب زاده از وضع پیش آمده برای عمارت وثوق الدوله البته اولین مورد از این دست دلواپسی‌ها برای بنا‌های تاریخی تهران در روز‌های اخیر نیست. پیش از این هم انتشار اخباری در خصوص ساخت و ساز برج‌های بلند مرتبه در حریم کوشک الهیه نگرانی‌هایی را پدید آورده بود. موضوعی که پیش از این هم در گفتگو‌ها و گزارش‌هایی به آن پرداخته بودیم.

حال، اما برای به دست آوردن تصویری روشن‌تر از مطلوبیت و ارزشمندی بنا‌ها و آثار تاریخی تهران و ضرورت حفظ و نگهداری آن‌ها و نیز نقشی که در هویت سازی شهری دارند به سراغ مهدی مجابی کارشناس پرسابقه میراث فرهنگی رفتیم.

 

مجابی که تاکید دارد از کم و کیف ماجرای عمارت وثوق الدوله اطلاع دقیقی ندارد درباره ارزش و اهمیت وجودی آثار تاریخی تهران بر این باور است که: به طور کلی عمارت‌ها و باغ‌ها شواهد مهمی برای شهر‌های بزرگ و تاریخی هستند. وجود عمارت‌ها و باغ‌هایی نظیر عمارت وثوق الدوله واجد اهمیتی جدی برای شهری مانند تهران هستند. دوره‌های تاریخی شهر چه از جهت نگهداری بنا‌ها چه از جهت رویداد‌های تاریخی که در آن‌ها اتفاق افتاده و چه از جهت معرفی کسانی مثل وثوق الدوله که چنین اشخاصی که بوده اند و در تاریخ ایران چه کرده اند و عنوان و نقششان چه بوده باید مورد توجه و شناخت قرار گیرد.

وی درباره اهمیت و جایگاه بنا‌های تاریخی در هویت هر شهر معتقد است: در این بنا‌ها هم رویداد‌ها و هم هنر‌ها را می‌شود دید و هم مسایل مربوط به جامعه و تاریخ اجتماعی که بیشترین اهمیت این بنا‌ها مربوط به همین قسمت تاریخ اجتماعی می‌شود.

مجابی درباره اینکه عمارت‌ها و ابنیه تاریخی چه کارکرد‌هایی در فضای شهری ما می‌توانند داشته باشند بر این تصور است که: یک کارکرد مهم شهر‌ها در دیگر نقاط جهان مانند اروپا که ما به آن بی توجه هستیم کارکرد تاریخی آنهاست. برای مثال شهر‌های بزرگی مانند لندن و پاریس به عنوان پدیده‌های تاریخی مورد توجه علاقه‌مندان به تاریخ و فرهنگ و هنر هستند.
کارشناس برجسته میراث فرهنگی و گردشگری یک کارکرد کلی برای شهر‌ها را مورد شناسایی قرار می‌دهد و آنرا کارکرد‌های تاریخی و باستانی می‌نامد که شامل همه فضا‌ها و بنا‌های تاریخی و آثار و شواهد مردم شناسی و فرهنگ شناسی و نیز شواهد طبیعی مانند باغ‌ها و بومه‌ها و فضا‌های باز می‌شود.

وی که قائل به امکان استفاده چندگانه شهر‌ها از این آثار و شواهد است یکی از مهمترین موارد را به کارکرد موزه‌ای این شهر‌ها مربوط می‌داند: در کنگره‌ای در یونان که همین قضیه مطرح بود نمایندگان شهر‌هایی مانند لندن و پاریس و آمستردام موضوع بحثشان این بود که ما چه کار کنیم که شهرهایمان درکنار همه مسایل روزمره‌ای که دارند بدل به یک موزه بزرگ بشوند. اینکه شهر بدل به یک موزه بزرگ شود یک دغدغه مهم و جدی است که در آن کنگره مطرح شد. شهر به مثابه موزه می‌تواند کارکرد‌های خاصی برای جامعه داشته باشد از جمله اینکه بخشی از آموزش‌های اجتماعی را پوشش بدهد یا اینکه بنا‌ها و فضا‌های تاریخی یک شهر می‌تواند تحت ضوابطی به کمک فضا‌های شهری امروزی بیاید. مجموعه این‌ها را کاربردی کردن تاریخ می‌گویند. هنوز این کاربردی کردن تاریخ در ایران چندان شناخته نشده، اما در آینده باید شهر‌های تاریخی ما به نوعی کاربردی شوند و به طور روزمره این تاریخی بودن شهر با جامعه و فرهنگ مردم تعامل داشته باشند.

اما یک نکته مهم در رابطه با آثار تاریخی به نقش هویت ساز این آثار برای محیط‌های شهری بر می‌گردد. اینکه درکنار بحث جاذبه‌های گردشگری چقدر می‌توان بر مساله هویت ناشی از این آثار تکیه کرد و آنرا جدی گرفت. بنا به باور مجابی گردشگری هم جزو کاربرد‌هایی است که با شهر و تاریخ و فرهنگ ارتباط پیدا می‌کند. اما گردشگری می‌تواند یک عامل مخل و مزاحمی هم برای تاریخ و فرهنگ باشد و به بنا‌های تاریخی آسیب بزند و باعث افزایش آلایندگی شهر‌ها بشود.

 

مجابی که تاکید دارد همیشه گردشگر به دنبال هویت و تاریخ و فرهنگ نمی‌رود از صنعت گردشگری به عنوان یک هدف اقتصادی یاد می‌کند و بر این تصور است که هرجا سودآوری بیشتری داشته باشد گردشگری به همان سمت میل پیدا می‌کند.

 

اما نکته امیدوارکننده از نظر این کارشناس حوزه گردشگری این است که: هویت تاریخی و فرهنگی هم گردشگران خودش را دارد و روز به روز بر اهمیت این گردشگری فرهنگی افزوده می‌شود. زیرا آسیب هایش برای محیط زیست کمتر است و دربست دراختیار اقتصاد نیست و اهداف دیگری را هم دنبال می‌کند. بستر این نوع گردشگری بنا‌ها و آثار تاریخی و این هویت‌های فرهنگی و اجتماعی شهر‌ها هستند. این نوع گردشگران دنبال پدیده‌های اصیل انسانی غیرآلوده هستند. اما به طور عام گردشگری در دنیا یک صنعت است. بخشی از این گردشگری دنبال هویت هم هست.

مجابی درخصوص استفاده از بنا‌های تاریخی مانند عمارت وثوق الدوله برای ساخت آثار نمایشی موضعی همدلانه با افشین حبیب زاده رییس کمیته عمران شورای اسلامی شهر تهران دارد: به احتمال زیاد باید به ایشان حق داد. زیرا ما بدون قید و شرط در کشورمان از بنا‌های تاریخی به عنوان لوکیشن تاریخی برای ساخت آثار نمایشی استفاده می‌کنیم. این کار ضوابط تخصصی خود را می‌طلبد که ما برای چه هدفی از این لوکیشن استفاده می‌کنیم. نباید سوء استفاده‌ای از شواهد تاریخی صورت بگیرد. اگر مثلا برای ساخت یک فیلم پردرآمد یک لوکیشن تاریخی مانند تخت جمشید را ابزار قرار دهیم بدون اینکه به هویتش اعتنایی کرده باشیم هم آسیب‌های فیزیکی به آن بنا زده ایم، چون لوکیشن‌ها معمولا مستهلک می‌شوند و هم هویت تاریخی اش را نادیده گرفته ایم. پس ممکن است مسوولان شورای شهر حق داشته باشند که از این وضع انتقاد کنند.

دغدغه دیگری که مجابی را درباره اش به بحث واداشتیم نقش معماری تهران در معرفی فرهنگ و اقلیم این شهر است. اینکه تهران امروز معرف چه نشانه‌هایی است: معماری روز شهر تهران هیچ برندی ندارد و این شهری که ما در آن نفس می‌کشیم و زندگی می‌کنیم فقط به عنوان یک شهر جهان سومی توسعه نیافته شناخته می‌شود. اما اگر ارزش‌هایی که در دل این شهر مخفی و پنهان مانده و درحال از بین رفتن است را شناسایی کنیم می‌توانیم برای برای گردشگری از آن‌ها بهره ببریم.

بنا به باور این کارشناس پرتجربه آثار تاریخی تهران دنیایی از ظرفیت‌های ارزشمند برای توسعه گردشگری را در دل خود دارد و این شهر علاوه بر اینکه شهری امروزی محسوب می‌شود ارزش‌های تاریخی، فرهنگی و طبیعی فراوانی دارد که متاسفانه به عنوان سرمایه‌های فرهنگی و تاریخی مورد توجه قرار نمی‌گیرند.

اما اگر ما بخواهیم نشانه‌ایی برای تهران داشته باشیم که معرف ارزش‌های فرهنگی و طبیعی این شهر باشد باید چه کنیم؟ پاسخ مجابی روشن است و صریح: حفاظت و شناسایی! تهران یک شهر تاریخی است که از دوره صفوی رسما کارکرد‌های شهری پیدا کرده است. بافت تاریخی و بنا‌های محدوده تهران قدیمی را ما می‌توانیم در دل تهران امروزی شناسایی کنیم. ما وقتی می‌خواهیم نشانه‌ای برای تهران بسازیم می‌رویم سراغ الگو‌های مدرنی که کهنه شده اند مانند برج‌های ارتباطی و.. که این‌ها هیچکدام نمی‌تواند نشانه‌ای هویت ساز برای تهران باشد.

 

مجوز ساخت‌وساز در کنار بنا‌های تاریخی چگونه صادر می‌شود؟

بحث گلایه مندی از بی توجهی به نشانه‌های تاریخی تهران که پیش آمد دیگر مجال کناره گرفتن نبود و نمی‌شد دیدگاه و دغدغه این کارشناس صاحب نام و شناخته شده میراث فرهنگی درباره اخباری که اخیرا از ساخت برج‌ها و ساختمان‌های بلندمرتبه در حریم کوشکی در یکی از منطقه های شمالی تهران، بر سر زبان‌ها افتاده را مورد پرسش قرار نداد. اینکه چنین اتفاقاتی در صورت تداوم چه عوارضی برای تهران و بنا‌های قدیمی و ظرفیت‌های گردشگری اش دارد پرسش ما بود. پاسخ او، اما باز هم صریح بود و آمیخته به تلخی: این اتفاقات تداوم که داسته است تا به امروز. تهران طرح گردشگری خاصی ندارد و یک محور مخصوص برای گردشگری در این شهر نداریم. تهران تبدیل به یک شهر یله شده است. محور‌های گردشگری تهران را ما نمی‌شناسیم و نمی‌دانیم فعالیت‌های مربوط به گردشگری در کجا سازمان داده می‌شود. ولی به طور کلی نه فقط بنا‌ها و آثار تاریخی که کل شهر فاقد کنترل است. باید به یاد داشت همه فعالیت‌های یک شهر برای یک گردشگر خارجی قابل دیدن است. اعم از فعالیت‌های تولیدی و مصرفی یا نحوه اداره و مدیریت شهر. در شهر‌های بزرگ جهان هم همین طور است. انواع و اقسام سلیقه‌ها و انگیزه‌ها و اهداف را می‌شود در گردشگری دید. مدیریت کردن این سلیقه‌های متنوع خود یک بحث اساسی و مهم است. وقتی صحبت از شهر تهران می‌شود فقط بنا‌ها و آثار تاریخی یا طبیعی را نباید دید بلکه مناظر طبیعی یا الگو‌های رفتاری مردم و مسایل زیست محیطی و.. را هم باید لحاظ کرد.