بررسی روند ۱۶ ساله کیفیت هوای شهر تهران
این عوامل انسانی در کنار هندسه شهری و تاثیر عوامل طبیعی و جغرافیایی شهر و اقلیم منطقه باعث شده که هوای سالانه تهران از هر سه روز، یک روز نامطلوب باشد و این شهر به عنوان یکی از آلوده‌ترین شهر‌های جهان شناخته می‌شود.
بررسی‌ها نشان داده که بیشتر پژوهش‌های انجام شده در خصوص وضعیت کیفیت هوای تهران در حوزه سلامت و تاثیرات آن بوده است و به مسئله مهم تغییر اقلیم و تاثیر آلاینده‌های موثر بر این تغییرات توجه نشده. همچنین مطالعاتی در خصوص روند تغییرات آلودگی هوا در بلندمدت انجام نشده است.
به همین منظور الهام پیشداد و بهلول علیجانی؛ پژوهشگران گروه جغرافیای طبیعی دانشگاه خوارزمی به همراه همکارانشان در این دانشگاه، برای بالا بردن آگاهی تخصصی مسئولین جهت چگونگی تدوین استراتژی‌ها و سیاست‌های ضروری برای بهبود کیفیت هوای تهران، مطالعه‌ای طراحی کردند.
در این مطالعه از داده‌های آماری کلیه ایستگاه‌های سنجش آلودگی شرکت کنترل کیفیت هوای مناطق ۲۲گانه شهر تهران در بازه زمانی ۱۳۸۱ تا ۱۳۹۶ استفاده شد. این داده‌ها شامل وضعیت بلندمدت سالانه، فصلی و ماهانه شاخص AQI و غلظت ۶ آلاینده موثر بر تغییر شرایط اقلیمی یعنی مونواکسید کربن (CO)، دی‌اکسید گوگرد (SO ۲)، دی‌اکسید نیتروژن (NO ۲)، ازن (O ۳)، ذرات معلق کم‌تر از ۲.۵ میکرون (PM ۲.۵) و ذرات معلق کم‌تر از ۱۰ میکرون (PM ۱۰) بودند.
شاخص AQI شاخصی است که با محاسبه غلظت‌های ذکر شده میزان آلودگی محیط را گزارش می‌کند. میزان این شاخص از صفر تا ۵۰۰ متغیر است و هر چه عدد بزرگ‌تر باشد، نشان‌دهنده آلودگی بیشتر است. در این شاخص عدد بین صفر تا ۵۰ نشانگر وضعیت هوای پاک، ۵۱ تا ۱۰۰ وضعیت متوسط و سالم، ۱۰۱ تا ۱۵۰ ناسالم برای گروه‌های حساس، ۱۵۱ تا ۲۰۰ ناسالم، ۲۰۱ تا ۳۰۰ بسیار ناسالم و ۳۰۱ تا ۵۰۰ خطرناک است.
نتایج بررسی روند بلندمدت ۱۶ ساله وضعیت هوای شهر تهران نشان داد که اگرچه در این بازه زمانی میزان دو آلاینده مونواکسید کربن و دی‌اکسید گوگرد به دلیل اجرای سیاست‌های ارتقای کیفی فناوری ساخت و سوخت مصرفی وسایل نقلیه، تا سطح استاندارد‌های ملی و بین‌المللی کاهش داشته است؛ اما در خصوص سایر آلاینده‌ها شرایط به این صورت نیست. سطح غلظت بیشتر آلاینده‌ها دو تا چهار برابر بیشتر از حدود استاندارد ملی و بین‌المللی است.
در این مطالعه سه دوره کلی برای آلودگی هوای شهر تهران تعیین شد: دوره اول: سال ۱۳۸۱ تا ۱۳۸۵ (مونوکسید کربن)، دوره دوم: ۱۳۸۶ تا ۱۳۸۸ (ذرات معلق کم‌تر از ۱۰ میکرون) و دوره سوم: ۱۳۸۹ تا ۱۳۹۶ (ذرات معلق کم‌تر از ۲.۵ میکرون).
بررسی‌ها مشخص کرد که دوره سوم با ۱۱ درصد رشد نامطلوب در شاخص AQI سالانه و کاهش ۱۹ درصد در مجموع فراوانی روز‌های مطلوب و افزایش ۳۳ درصدی روز‌های نامطلوب، آلوده‌ترین دوره در شهر تهران بوده است.
روز‌های آلوده از نظر فصلی و شرایط جوی نیز بررسی شدند. مشخص شد که به دلیل تاثیر شرایط جوی خاص هر فصل بر افزایش و تشدید غلظت آلاینده‌ها، سالانه دو پیک آلودگی در دوره‌های سرد و گرم وجود دارد.
بر این اساس مشخص شد که ۴۱ درصد از روز‌های آلوده سالانه متعلق به فصل تابستان است و کیفیت نامطلوب هوا در این فصل ناشی از غلظت‌های بالای آلاینده‌های ذرات معلق کم‌تر از ۱۰ میکرون، ذرات معلق کم‌تر از ۲.۵ میکرون و ازن است. پیک ماهانه آلودگی در فصل گرم در ماه‌های خرداد، تیر و مرداد اتفاق می‌افتد.
۵۹ درصد از روز‌های نامطلوب سالانه در دوره سرد به ویژه زمستان است و این آلودگی به دلیل غلظت‌های بالای آلاینده‌های ذرات معلق کم‌تر از ۱۰ میکرون، ذرات معلق کم‌تر از ۲.۵ میکرون و دی‌اکسید نیتروژن اتفاق می‌افتد. پیک ماهانه آلودگی در فصل سرد مربوط به ماه‌های آذر و دی بوده است.
از دوره سوم آلودگی به بعد (۱۳۸۹ تا ۱۳۹۶) کیفیت هوای تهران تنها در حدود ۲ درصد از روز‌های سال در سطح پاک قرار داشته و یک سوم از روز‌های سال آلوده بوده است. بیشترین درصد فراوانی روز‌های نامطلوب در دوره سرد سال به‌ویژه اواخر پاییز تا اوایل زمستان ثبت شده که نسبت به دو دوره قبل رشد نامطلوبی داشته است.
مطالعات نشان داده که شرایط اقلیمی از طریق کاهش سامانه‌های همدید فعال جوی، رخداد پایداری‌ها، وارونگی دمای سطحی، افزایش دما و تابش، کاهش باران و باد موثر و... در افزایش و تشدید غلظت آلاینده‌ها بسیار موثر است.
به گفته پژوهشگران این مطالعه: «تدوین استراتژی‌های میان‌مدت سخت‌گیرانه‌تر در کاهش گسیل آلاینده‌های جوی نه تنها در بهبود آلودگی کلان‌شهر تهران مؤثر است، بلکه می‌تواند همسو با تلاش‌های بین‌المللی سیاست‌های بلندمدت در تعدیل تغییرات اقلیمی را پشتیبانی کند».
نتایج این مطالعه تابستان سال جاری (۱۳۹۹) به صورت مقاله علمی پژوهشی با عنوان «تحلیل وضعیت بلندمدت آلاینده‌های اصلی و تعیین دوره‌های آلودگی هوا در کلان‌شهر تهران» در فصل‌نامه «فیزیک زمین و فضا» متعلق به موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران، منتشر شده است.