رسیدگی ویژه به امور زندان و زندانیان در دوره تحول ؛ از اصلاح دستورالعمل ساماندهی زندانیان تا اقدام جهادی مسئولان قضایی در اعطای مرخصی به زندانیان در دوران کرونا

- طی بیش از یک سال اخیر در دوره تحول در دستگاه قضایی ، بر اساس سیاست‌های ابلاغی مقام معظم رهبری و بنا به تاکیدات آیت‌الله رییسی در جهت اصلاح امور زندان و زندانیان گام‌های ارزنده‌ای برداشته‌ شده است.

آیت‌الله رییسی در نخستین روزهای تصدی مسئولیت دستگاه قضایی در روز چهارم فروردین سال ۹۸ در شرایطی که کشور در تعطیلات نوروزی قرار داشت، از بخش‌های مختلف زندان مرکزی مشهد بازدید و از نزدیک با تعدادی از زندانیان گفت‌وگو کرد و در جریان مسائل آنان قرار گرفت و برای رفع برخی از مشکلات، دستور‌هایی صادر کرد.

رییس قوه قضاییه در جریان آن بازدید خطاب به مسئولان زندان بر سالم‌سازی محیط زندان، تقویت رویکرد‌های تربیتی در قبال زندانیان، مهارت آموزی و توانمندسازی زندانیان با هدف بازگشت زندانی به فعالیت‌های سالم و پرهیز از هرگونه اجحاف در حق زندانیان تأکید کرد.

عزم جزم دستگاه قضایی بر رسیدگی بیش از پیش بر امور زندان و زندانیان
بازدید آیت‌الله رییسی از زندان مرکزی مشهد در نخستین روزهای تصدی مسئولیت دستگاه قضایی از جانب ایشان، حامل این پیام بود که عزم رییس جدید عدلیه بر رسیدگی بیش از پیش بر امور زندان و زندانیان بسیار جدی است و این موضوع در زمره اولویت‌های دوره تحول قرار دارد.

اما برنامه بازدیدهای آیت‌الله رییسی از زندان‌های مختلف کشور فقط به زندان مرکزی مشهد محدود نماند و رییس دستگاه قضا طی بیش از یک سال اخیر در جریان سفرهای استانی پردستاورد خود، بازدید از ندامتگاه‌ها را در زمره اولین برنامه‌های کاری خود قرار داده است.

اثرات مطلوب بازدید‌های سرزده‌ آیت‌الله رییسی از زندان‌های مختلف کشور
بازدید‌های سرزده‌ای که آیت‌الله رییسی ریاست قوه قضاییه از بسیاری از زندان‌های شهر‌های مختلف در جریان سفر‌های استانی خود انجام داده اثرات مطلوبی در وضعیت روحی زندانیان و رسیدگی مصداقی به مشکلات بعضی از آنان برجای گذاشته است.

این مشی پسندیده رییس دستگاه قضا نیز از سوی حاج‌محمدی رییس سازمان زندان‌ها نیز دنبال می‌شود؛ وی در اواخر مردادماه طی یک سفر ۲ روزه و در یک برنامه کاملا فشرده و از قبل اطلاع‌رسانی نشده، به استان کرمان رفت و ضمن بازدید مفصل و طولانی از زندان مرکزی کرمان با سفر به شهرستان‌های کهنوج، جیرفت و بم از زندان‌های این ۳ شهرستان نیز بازدید کرد. در جریان این بازدیدها که تا پاسی از شب به طول انجامید، حاج محمدی علاوه بر شنیدن مشکلات و معضلات زندانیان و کارکنان زندان‌ها، در محیطی صمیمی و بدون تشریفاتِ معمول، ساعاتی را با زندانیان سپری کرد تا از نزدیک با مسائل موجود در یک زندان روبرو شود.

حبس‌زدایی در کنار رسیدگی ویژه به امور زندانیان
البته ذکر این نکته ضروری است که رسیدگی ویژه به امور زندان و زندانیان رویکردی است که متمایز از سیاست قطعی قوه قضاییه در بحث «حبس‌زدایی» می‌باشد؛ به عبارت دیگر، دستگاه قضایی در دوره تحول علاوه بر اتخاذ سیاست حبس‌زدایی و تاکید موکد به مسئولان قضایی مبنی بر اعمال دقت ویژه در صدور قرارهای بازداشت موقت و اعمال مجازات جایگزین حبس در مورد محکومان واجد شرایط، نسبت به رسیدگی ویژه به امور مددجویان مستقر در ندامتگاه‌ها نیز اهتمام تام دارد. 

به طور کلی، یکی از مولفه‌های اصلی در قوه قضاییه و در دوره تحول، عملیاتی کردن و تحقق بخشیدن به اصل مهم کرامت انسانی است که از محور‌های اصلی سند تحول قضایی نیز می‌باشد و در ابلاغ انتصاب ریاست قوه قضاییه از ناحیه رهبر معظم انقلاب اسلامی نیز بر همین موضوع تاکید شده است.

«دستورالعمل جامع حفظ کرامت و ارزش‌های انسانی» و توجه به وضعیت زندانیان
بر همین اساس، در تیرماه سال گذشته «دستورالعمل حفظ کرامت و ارزش‌های انسانی در قوه قضاییه» از سوی رییس قوه قضاییه مشتمل بر ۵ فصل و ۳۳ ماده ابلاغ شد؛ در این دستورالعمل جامع و مفصل که با بهره‌گیری از نظرات کارشناسان تدوین، تصویب، ابلاغ، عملیاتی و اجرایی شده است، به عزت، کرامت، ارزشیابی و نظارت کارکنان اهتمام شده و علاوه بر آن به عزت و کرامت در ارائه خدمت به مردم، عزت و کرامت مردم در فرآیند دادرسی و عزت و کرامت همگان اعم از اصحاب پرونده، وکلا، کارشناسان، ضابطان، محکومان و همه مراجعان به مجموعه قضایی توجه ویژه‌ای شده است.

از جمله موارد منعکس در دستورالعمل جامع حفظ کرامت و ارزش‌های انسانی، موضوع زندانیان و مددجویانی است که دوران محکومیت خود را در ندامتگاه‌های کشور سپری می‌کنند؛ مشخصا در مواد ۱۵ و ۲۰ دستورالعمل مزبور به موضوع زندانیان و حفظ کرامت و عزت آنها توجه شده است. 

اصلاح دستورالعمل ساماندهی زندانیان و کاهش جمعیت کیفری زندان‌ها
اما علاوه بر دستورالعمل جامع حفظ کرامت و ارزش‌های انسانی که در آن به موضوع زندانیان توجه ویژه شده است، آیت‌الله رییسی در آغاز دوره مدیریتی خود در دستگاه قضا با اصلاح دستورالعمل ساماندهی زندانیان و کاهش جمعیت کیفری زندان‌ها تحولی شایسته در کاهش حبس‌های غیرضروری و مدیریت امور زندانیان ایجاد نمود.

باز اجتماعی کردن زندانیان و تقویت آثار تربیتی در آنها
یکی از جنبه‌های مشهود اهتمام به امور زندانیان در دستگاه قضایی در دوره تحول، تاکید به باز اجتماعی کردن زندانیان و تقویت آثار تربیتی در آنهاست؛ به طور کلی در دستگاه قضایی کشور ما هدف از زندانی کردن مجرمین صرفاً مجازات آن‌ها نیست بلکه تقویت آثار تربیتی در فرد مجرم، ملاک اصلی است.

آیت‌الله رییسی در بیانات و موضع‌گیری‌های متعددی به موضوع باز اجتماعی کردن زندانیان و تقویت آثار تربیتی در آنها تاکید کرده است؛ از جمله آنکه در گفت‌وگوی تلویزیونی دوم تیرماه سال جاری، رییس دستگاه قضا تاکید کرد: اگر فردی محکوم و وارد زندان شد، باید شخصیت وی به عنوان یک آسیب دیده اجتماعی بازسازی شود. در قانون اساسی به اصلاح مجرمین تاکید شده است. اولا باید کاری کرد سر و کار افراد به زندان نیفتد؛ اما اگر به هر دلیلی مجرم وارد زندان شد، باید زندان به تعبیر مقام معظم رهبری، آموزشگاه نیکی‌ها شود تا کسی که از زندان بیرون آمد، بازسازی شخصیتی شده باشد.

رییس دستگاه قضا در همان گفت‌وگوی تلویزیونی با بیان اینکه اصلاح مجرمین یکی از برنامه‌های تحولی دستگاه قضا به شمار می‌رود، گفت: ابتدا باید قضات کاری کنند در صدور احکام زندان به موارد خاص بسنده کنیم. قضات نسبت به محکومیت تا می‌توانند محکومیت غیرحبس صادر کنند و از محکومیت حبس استفاده نکنند و اگر لاجرم از محکومیت حبس استفاده شد، تلاش برای بازسازی شخصیت زندانی صورت گیرد که این سیاست جزو برنامه‌های جدی این دوره قوه قضایه است تا نسبت به زندان یک نگاه متفاوت شکل گیرد.

تاکیدات موکد آیت‌الله رییسی بر سرکشی مستمر مسئولان قضایی و قضات به زندان‌ها
سرکشی مستمر مسئولان قضایی و قضات به زندان‌ها، از جمله تاکیدات همیشگی آیت‌الله رییسی در راستای رویکرد جدید دستگاه قضایی در رسیدگی بیش از پیش به امور زندانیان است.

رییس قوه قضاییه آذرماه سال گذشته در جمع قضات و کارکنان دستگاه قضایی استان اصفهان، با اشاره به بازدید خود از زندان مرکزی اصفهان اظهار داشت: همکاران عزیز این سخن، سخن فقها و بزرگان ماست که قاضی لیست زندانیان خود را پیش‌رو داشته باشد و نه در هفته و ماه، بلکه هر روز این لیست را چک کند؛ تا اگر کسی در لیست زندانیان او باشد و لازم است امروز برای او تعیین تکلیف شود، کار او به فردا کشیده نشود.

آیت الله رئیسی در همان دیدار این را هم گفت که «نباید زندان بردن آسان باشد. من در جلسات دیگر به همکاران قضایی گفتم که ماهی یکبار به زندان سر بزنید. در این سفر بازدید از زندان جزو برنامه ام نبود؛ اما به دوستان گفتم برنامه بگذارید تا من بروم زندان را ببینم که قسمت‌های مختلف را دیدم».

افزایش فعالیت معاونت اجرای احکام دادسرا‌ها در زندان‌ها
استقرار مستمر قاضی ناظر بر زندان در خود زندان، در دوره تحول در راستای رسیدگی بیش از پیش به وضعیت زندانیان مدنظر قرار دارد و بنا به گفته حجت‌الاسلام والمسلمین منتظری دادستان کل کشور، در اکثر استان‌ها حضور قاضی ناظر بر زندان حضور موثر و مستمری است.

دادستان کل کشور همچنین در همایش بررسی مسائل و مشکلات مربوط به زندانیان که در اواخر مردادماه برگزار شد، بر این نکته تاکید کرد که «باید قضات ناظر بر زندان حتماً در زندان‌ها مستقر باشند و تاکید داریم که فرد قاضی باید یک سری ویژگی‌ها همچون صبوری، دلسوزی، انگیزه و امثال آن را در خود داشته و آن‌ها را تقویت کند. این قاضی ناظر بر زندان باید دائماً با مددجویان در ارتباط بوده و مشکلات و مسائل آن‌ها را شنیده و به آن‌ها رسیدگی کند».

اما در راستای رسیدگی بیش از پیش به وضعیت زندانیان در دوره تحول در قوه قضاییه، فعالیت معاونت اجرای احکام دادسرا‌ها در زندان‌ها افزایش یافته و معاونین اجرای احکام دادسراها در نقاط مختلف کشور، نسبت به گذشته زمان بیشتری را برای پیگیری وضعیت زندانیان صرف می‌کنند.

آموزش و اشتغال زندانیان
آموزش و اشتغال زندانیان و مددجویان از جمله برنامه‌های الویت‌دار دستگاه قضایی در دوره تحول در بخش رسیدگی ویژه به امور زندانیان است؛ در همین راستا، حجت‌الاسلام و المسلمین محسنی اژه‌ای معاون اول قوه قضاییه ۲۴ خردادماه سال جاری در آیین معارفه رییس سازمان زندان‌ها اقدامات تامینی و تربیتی کشور، در بخشی از سخنانش با تاکید بر لزوم حرفه‌آموزی و ایجاد اشتغال برای زندانیان گفت: باید بستری برای رشد، حرفه آموزی و اشتغال یک زندانی پیدا کنیم؛ چرا که اگر یک زندانی بیکار باشد فساد می‌آورد و بعد از مدتی که از زندان آزاد می‌شود حرفه‌ای ندارد و نه تنها تبدیل به یک عنصر مفید نشده بلکه ممکن است عنصری بدتر از قبل شده باشد.

در راستای رویکرد آموزش‌محوری و اشتغال‌زایی زندانیان، فقط در یک نمونه بنا بر آنچه رحیم مطهر‌نژاد مدیرعامل بنیاد تعاون زندانیان کشور به خبرنگار میزان گفت: واحد‌های تولیدی بنیاد تعاون زندانیان به ۹۸۰ مورد رسیده است که یک رکورد جدید در عملکرد بنیاد محسوب می‌شود. همچنین بنا بر اعلام مدیرعامل بنیاد تعاون زندانیان، در سال گذشته تعداد ۲۱۰۰ شغل جدید برای زندانیان ایجاد شده و استمرار اشتغال زندانیان همچنان با قوت ادامه دارد. 

همچنین در سه ماهه اخیر، موج اقدامات تحولی در زندان‌های کشور تقویت و تسریع شده که نمونه اخیر آن باز شدن پای گروه‌های جهادی به زندان‌ها برای ارائه خدمات رایگان پزشکی و مشاوره‌ای به زندانیان است.

اما یکی از بزنگاه‌هایی که در آن، اوج رأفت و کرامت در قبال زندانیان و مددجویان در نظام زندانبانی جمهوری اسلامی ایران، به منصه ظهور رسید، بزنگاه شیوع کرونا بود.

تدابیر ویژه بهداشتی و پیشگیرانه در زندان‌های ایران
در پی شیوع ویروس کرونا در کشور، از همان روزهای نخست قوه قضاییه در کنار قوای دیگر و همگام با جامعه پزشکی و ستاد ملی مقابله با کرونا، اقدامات ویژه‌ای را در دستور کارخود قرار داد و تدابیر ویژه بهداشتی و پیشگیرانه در زندان‌ها اتخاذ کرد. اقدامات و تدابیری که تحسین مراکز و مراجع جهانی همچون کمیسرعالی حقوق بشر سازمان ملل را برانگیخت.

ششم اسفندماه ۹۸، در نخستین روز‌های شیوع کرونا در ایران، غلامحسین اسماعیلی، سخنگوی قوه قضاییه از دستور آیت‌الله رییسی برای رسیدگی ویژه به وضعیت زندانیان در جهت پیشگیری و مقابله با ویروس کرونا خبر داد و گفت: حسب دستور ریاست قوه قضاییه مقرر گردید کمیته ویژه‌ای توسط سازمان زندان‌ها با همکاری و مشارکت پزشکی قانونی و وزارت بهداشت و درمان تشکیل و اقدامات بهداشتی و پیشگیرانه در جهت حفظ سلامت زندانیان انجام و پیش‌بینی لازم در زمینه تدارک بخش‌های پزشکی و درمانی صورت پذیرد.

اعطای مرخصی به زندانیان در ایران
در کنار این موضوع، قوه قضاییه با اعطای مرخصی و عفو زندانیان ضمن اینکه از احتمال درگیر شدن زندانیان به بیماری کرونا جلوگیری کرد، سبب شد تا بار دیگر فرصت زندگی و در کنار خانواده بودن به زندانیان اعطاء شود.

در همین راستا، از زمان شیوع کرونا در ایران، در چند مقطع با دستور رییس قوه قضاییه، به زندانیان مرخصی اعطاء شد. نخست در همان روزهای ابتدایی اسفند ۹۸، بیش از ۵۴ هزار نفر از زندانیان به مرخصی رفتند. در ۲۷ اسفندماه سال گذشته نیز سخنگوی دستگاه قضا از اعطای مرخصی به حدود ۸۵ هزار نفر از زندانیان در راستای بخشنامه ریاست قوه قضاییه خبر داد. در دهم فروردین ماه سال جاری نیز اعلام شد که متعاقب مرخصی اعطایی از ناحیه ریاست قوه قضاییه به زندانیان کشور، قریب به ۱۰۰ هزار نفر از زندانیان از این مرخصی اعطایی بهره‌مند شده‌اند.

موج دوم اعطای مرخصی به زندانیان
اما این پایان ماجرای اعطای مرخصی، عفو و آزادی زندانیان نبود و موج دوم اعطای مرخصی به زندانیان از ۱۸ تیر آغاز شد و در این مرحله نیز حدود ۸۷ هزار نفر از زندانیان به مرخصی رفتند و علاوه بر این افراد که به مرخصی رفتند، عده‌ای از زندانیان با استفاده از شرایط بخشنامه مرخصی زندانیان، مرخصی پایان حبس گرفتند یا اینکه در مرخصی بودند و مرخصی آن‌ها تمدید شد. مجموعاً طبق گفته سخنگوی دستگاه قضا در موج دوم کرونا بالغ بر ۹۵ هزار نفر از زندانیان از مرخصی استفاده کردند.

از همان اسفندماه که کرونا در کشور شیوع یافت و به تبع آن، بخشنامه‌های ناظر بر اعطای مرخصی به زندانیان صادر شد، در پیشبرد امر مزبور یک اقدام جهادی صورت گرفت و مسئولان قضایی با تلاش شبانه‌روزی در انجام امور مربوط به دریافت سند و وثیقه و اجرای فرایند‌های قضایی، شرایط ترخیص ده‌ها هزار زندانی را فراهم کردند.

اولویت‌های یازده‌گانه سازمان زندان‌ها برای شش ماهه دوم سال
اما در نشست مدیران کل ستادی و استانی سازمان زندان‌ها و اقدامات تامینی و تربیتی کشور که اوایل شهریورماه از طریق ویدئو کنفرانس برگزار شد، اولویت‌های یازده‌گانه سازمان زندان‌ها برای شش ماهه دوم سال تبیین و ابلاغ شد که عبارتند از: ارتقای امنیت در زندان‌ها، توسعه اقدامات بهداشتی و سلامت زندانیان، تلاش برای رفع مشکل منابع انسانی و مالی، انتقال زندان‌ها به خارج از حریم شهرها، تقویت دادرسی الکترونیک و پابندها، اشتغال زندانیان، ایجاد هم‌افزایی و تعامل با مقامات اجرایی و قضایی استان‌ها و گروه جهادی، کاهش جمعیت کیفری به ویژه محکومین جرایم مالی، اعلام برخط ظرفیت و تعداد زندانیان به مراجع قضایی و بررسی میزان رضایتمندی کارکنان از مدیران.

حاج محمدی رییس سازمان زندان‌ها و اقدامات تامینی و تربیتی کشور در نشست مزبور بر این گزاره تاکید کرد که ماموریت اصلی ما نجات زندانیان و دستگیری از آنان است.

به طور کلی، بر اساس آرمان‌ها و اندیشه‌های بنیانگذار کبیر انقلاب اسلامی و رهبری معظم انقلاب، زندان در نظام جمهوری اسلامی ایران یک مدرسه آموزش و تربیت اخلاقی است. این نگاه به زندان و زندانی در دوره تحول در دستگاه قضایی بر اساس تاکیدات آیت‌الله رییسی تقویت شده است.