پسماند الکترونیکی؛ سرمایه یا تهدید؟
اگر مجموع زباله‌های تولید شده در سال ۲۰۱۹ میلادی را ۵۳.۶ میلیون تن محاسبه کنیم، در این دوره زمانی به ازای هر نفر در جهان ۷.۳ کیلوگرم زباله الکترونیکی به جا مانده است، احتمال می‌رود این رقم در سال ۲۰۳۰ از ۷۴.۷ میلیون تن هم فراتر رود؛ ولی تجهیزات الکترونیکی کجا دور ریخته می‌شوند و چه سرنوشتی دارند؟
این زباله‌های ارزشمند
برای مشخص شدن حجم زباله‌های الکترونیکی که طی یک سال گذشته در سراسر جهان تولید شده است سازمان ملل متحد، اتحادیه جهانی مخابرات، دانشگاه سازمان ملل، انجمن بین‌المللی زباله‌های خشک، سازمان بهداشت جهانی، وزارت توسعه و اقتصاد آلمان و انجمن همکاری‌های بین‌المللی آلمان با یکدیگر فعالیت‌های مشترک انجام دادند تا در نهایت گزارش ۱۲۰ صفحه‌ای مربوط به وضعیت تولید و بازیافت زباله‌های الکترونیکی طی یک سال گذشته مشخص شود.
در این گزارش به هرگونه دستگاه الکترونیکی مصرف شده و قطعات آن نظیر گوشی هوشمند، رایانه و... که حاوی فلزات خطرناک از جمله سرب، کادمیوم و جیوه هستند و با پایان عمر مفید خود در صورت رهاسازی در طبیعت و عدم بازیافت صحیح می‌توانند برای انسان و محیط زیست خطرناک باشند زباله الکترونیکی گفته شده است.
بررسی‌ها نشان داد از مجموع زباله‌هایی به این شکل که انسان طی یک سال گذشته تولید کرده است ۱۷.۴ میلیون تن شامل تجهیزات کوچک می‌شود، ۱۳ میلیون تن از آن‌ها را تجهیزات بزرگ تشکیل می‌دهند و ۱۱ میلیون تن هم پسماند‌های الکترونیکی تهویه هوا هستند.
نمایشگر‌ها و گیرنده‌های تلویزیون، تجهیزات کوچک فناوری و ارتباطی و لامپ‌ها به ترتیب ۶.۷، ۴.۷ و ۰.۹ میلیون تن از این زباله‌ها را به خود اختصاص دادند. طی این دوره زمانی آسیا بزرگترین مقصر در این اتفاق بود و با ۲۵ میلیون تن، بیشترین زباله را طی یک سال گذشته تولید کرد، پس از آن امریکا با ۱۳ میلیون تن قرار گرفت و اروپا هم با ۱۲ میلیون تن در رتبه سوم ایستاد. در این میان آفریقا و اقیانوسیه هر کدام با ۲.۹ و ۰.۷ میلیون تن کمتر از بقیه قاره‌ها تولید زباله کردند.
علاوه بر این، از نظر میزان زباله به جا مانده به ازای هر نفر، قاره‌های اروپا و اقیانوسیه از دیگر مناطق جهان جلوتر بودند و در بازه زمانی یاد شده به ازای هر یک از شهروندان این دو قاره ۱۶ کیلوگرم زباله الکتریکی یا الکترونیکی تولید شد و در امریکا این رقم حدود ۱۳ کیلوگرم محاسبه شد.
آسیا که پرجمعیت‌ترین قاره جهان است در این دوره به ازای هر شهروند خود ۵.۶ کیلوگرم زباله الکترونیکی تولید کرد و آفریقا هم ۲.۵ کیلوگرم محصولات الکترونیکی را به ازای هر یک از شهروندان خود دور ریخت. براساس آمار مربوط به سرانه زباله‌های الکترونیکی، در این گزارش مشخص شد به طور متوسط به ازای هر زن، مرد یا کودک ساکن کره زمین در یک سال گذشته ۷.۳ کیلوگرم زباله الکترونیکی تولید شد که این رقم بسیار نگران‌کننده است.
تعداد کشور‌هایی که طی پنج سال گذشته سیاست‌های ملی، مقررات و قوانین داخلی خود را با برنامه‌های جهانی مربوط به جمع‌آوری و بازیافت زباله‌های الکترونیکی همسو کردند از ۶۱ مورد به ۷۸ مورد رسیده است و با وجود این سازمان ملل متحد می‌گوید در سال ۲۰۱۹ میلادی از مجموع پسماند‌های تولید شده در این حوزه تنها ۱۷.۴ درصد آن‌ها جمع‌آوری شد تا به چرخه بازیافت راه پیدا کند.
این مسأله به این معنی است که در سال ۲۰۱۹ میلادی معادل ۵۷ میلیارد دلار طلا، نقره، مس و دیگر فلزات ارزشمندی که از آن‌ها به‌عنوان «مواد بازیافت شدنی» یاد می‌شود دور ریخته شد و هرگز وارد چرخه بازیافت نشد.
این تحفه شوم تکنولوژی
«دیوید مالون» نماینده دبیرکل سازمان ملل براساس بررسی‌های جدید اعلام کرد که انسان به اندازه کافی اهداف توسعه پایدار را پیش نمی‌برد و تقریباً برای غالب ساکنان زمین، دور ریختن زباله‌های الکترونیکی حاوی مواد خطرناک اهمیت چندانی ندارد.
او در گزارش اخیر اظهار داشت: «برای حصول اطمینان از فرآیند تولید، مصرف و دفع تجهیزات الکتریکی و الکترونیکی، دولت‌ها باید هوشمندانه‌تر و پایدارتر عمل کنند و راهکار‌های اساسی‌تر به کار گرفته شود. این گزارش تا حد زیادی فوریت در اصلاح چرخه خطرناک دفع زباله‌های الکترونیکی در عرصه جهانی را گوشزد می‌کند.»
سازمان ملل متحد براساس آخرین بررسی‌های خود به این نتیجه رسیده است که تا پایان سال ۲۰۳۰ میلادی حجم زباله‌های الکترونیکی که در سراسر جهان تولید می‌شود از ۷۴ میلیون تن هم فراتر می‌رود و این فرآیند با افزایش وابستگی مردم به محصولات الکترونیکی مصرفی، عمر کوتاه‌تر دستگاه‌ها، گزینه‌های محدودتر برای تعمیر و رقابتی‌تر شدن بازار جهانی این قبیل محصولات ارتباط مستقیم دارد.
«آنتونیس ماورپولس» رئیس انجمن بین‌المللی زباله‌های خشک در این خصوص گفت: «افزایش قابل ملاحظه پسماند‌های الکترونیکی فشار‌های زیست محیطی و بهداشتی را هم بیشتر کرده است و ضرورت ادغام چهارمین انقلاب صنعتی با محوریت رشد اقتصادی را نشان می‌دهد.
چهارمین انقلاب صنعتی چه برمبنای رویکرد جدید اقتصاد چرخشی پیش رود، چه بر استفاده بیشتر از منابع تأکید داشته باشد، در نهایت می‌تواند تولید هرچه بیشتر زباله را به‌دنبال داشته باشد.»
مایکروسافت اوایل سال‌جاری میلادی اعلام کرد، برنامه‌های طولانی مدت خود را پیش می‌برد تا در سال ۲۰۳۰ میلادی به شرکت بدون هرگونه پسماند کربنی تبدیل شود و این کمپانی همچنین امیدوار است تا سال ۲۰۵۰ تمام مواد کربنی که از سال ۱۹۷۵ میلادی به بعد طی دوران فعالیت خود به‌صورت مستقیم یا از طریق مصرف الکتریسیته وارد طبیعت کرده است، جمع‌آوری کند.
در این طرح، مایکروسافت مسئولیت ردپای کربنی خود را در تمام سال‌ها پذیرفته است و قصد دارد با سرمایه‌گذاری در بخش‌های مختلف برای کاهش مصرف کربن، با شفافیت هرچه بیشتر به بهترین شکل در این زمینه عمل کند. مایکروسافت همچنین اعلام کرده است که تا سال ۲۰۳۰ تمام وسایل نقلیه برای جابه‌جایی کارمندان خود در سراسر جهان را برقی می‌کند.
مایکروسافت به‌عنوان بزرگترین تولیدکننده نرم‌افزار جهان با انتشار مطلبی در وبلاگ رسمی خود توضیح داد: «کارشناسان اقلیمی و زمین شناسی به این نتیجه رسیده‌اند که باید برای کاهش انتشار گاز‌های گلخانه‌ای در جهان اقدامات فوری انجام داد.
در نهایت ما باید به نقطه‌ای برسیم که انتشار گاز‌های گلخانه‌ای صفر شود. این مسأله به این معنی خواهد بود که به ازای هر ساکن کره زمین هر سال باید حجم کمتری گاز گلخانه‌ای تولید شود. تحقق این هدف در شرایط کنونی ممکن نیست، ولی سیاست‌های ما به گونه‌ای است که در دهه‌های پیش‌رو آن را محقق می‌کنیم.»
شرکت آمازون که بزرگترین ارائه دهنده خدمات پردازش ابری و فروشگاه اینترنتی جهان محسوب می‌شود هم ماه گذشته از سرمایه‌گذاری ۲ میلیارد دلاری برای توسعه فناوری‌هایی خبر داد که میزان تولید گاز‌های گلخانه‌ای توسط این شرکت را به حداقل می‌رساند. آمازون می‌کوشد در سال ۲۰۳۰ میلادی به‌صورت ۱۰۰ درصد از منابع انرژی تجدیدشدنی استفاده کند و در سال ۲۰۴۰ میلادی میزان تولید گاز‌های گلخانه‌ای توسط آن‌ها صفر شود.
لازم به ذکر است سازمان ملل متحد در مجموع ۵۴ مدل مختلف زباله الکترونیکی شناسایی کرده است که آن‌ها را در شش خانواده بزرگ طبقه‌بندی می‌کند و نحوه تولید و بازیافت هرکدام از آن‌ها را متفاوت می‌داند.
تجهیزات تبادل دما، نمایشگر‌ها و گیرنده‌های تلویزیون، لامپ‌ها، تجهیزات الکترونیکی بزرگ، تجهیزات الکترونیکی کوچک و تجهیزات کوچک فناوری ارتباطات و اطلاعات شش خانواده‌ای هستند که تمام زباله‌های الکترونیکی جهان در آنجا می‌شوند و هرکدام از آن‌ها به اشکال مختلف در کشور‌ها دور ریخته می‌شوند.