رواق‌های حرم مطهر رضوی نمونه‌ای ارزشمند از هنر دوره‌های مختلف تاریخ
- رواق به معنی ایوان، پیشگاهِ خانه و سایبان است و در مجموعه حرم مطهر رضوی به بنا‌های سرپوشیده‌ای که در اطراف بقعه مطهر قرار دارند، رواق گفته می‌شود.
رواق‌های حرم «امام رضا (ع)» نیز مانند صحن‌ها و ایوان‌ها نمونه‌های ارزشمندی از هنر دوره‌های مختلف تاریخ به شمار می‌آیند. ۲۷ رواق به نام‌های رواق دارالحفاظ، رواق دارالسیاده، گنبد حاتم خانی، گنبد الله وردیخان، توحید خانه، دارالفیض، دارالشکر، دارالشرف، دارالضیافه، دارالسعاده، دارالسلام، دارالسرور، دارالعزه، دارالذکر، دارالزهد، شیخ‌بهائی، دارالعباده، دارالاخلاص، دارالولایه، دارالاجابه، دارالهدایه، دارالرحمه، دارالحکمه، دارالحجه، «امام خمینی (ره)»، دارالمرحمه، دارالکرامه، کوثر، غدیر، دارالقرآن، «حضرت معصومه (س)» و «حضرت زهرا (س)» و دو رواق زیر بستی شیخ حر عاملی و شیخ طوسی در مجموعه‌ی حرم مطهر وجود دارد که روی هم رفته مساحتی بالغ‌بر ۵۷ هزار مترمربع را به خود اختصاص داده‌اند. در این گزارش به معرفی برخی از این رواق‌ها می‌پردازیم.
***رواق شیخ طوسی
این رواق ۴۰۰۰ مترمربعی در ضلع غربی رواق دارالحجه و دو طرف ورودی آن رواق از بست شیخ طوسی واقع شده است که از شمال به ساختمان کتابخانه مرکزی و از جنوب به رواق دارالاجابه متصل است. این رواق در سال‌های پایانی دهه ۸۰ شمسی افتتاح شده است و از آن برای برگزاری مراسم عقد و ازدواج زوج‌هایی متدین استفاده می‌شود که علاقه‌مند به آغاز زندگی مشترک خود در جوار مرقد منور «امام رضا (ع)» هستند.
***بزرگ‌ترین رواق حرم مطهر
رواق «امام خمینی (ره)» از بزرگ‌ترین رواق‌های حرم «امام رضا (ع)» با ۹ هزار مترمربع وسعت است که با پوشاندن سقف و آرایه بندی یکی از صحن‌های مجموعه حرم مطهر احداث شده است. صحن امام خمینی که پیش‌تر به نام‌های صحن موزه و صحن پهلوی شناخته می‌شد، در سال‌های ۱۳۱۶ تا ۱۳۲۴ شمسی مقابل خیابان «امام رضا (ع)» ساخته و ساختمان کتابخانه و موزه در انتهایش بنا شد و به همین علت به صحن موزه مشهور شد. این صحن به علت موقعیت خاصش که به تالار تشریفات آستان قدس در بالای رواق دارالزهد راه داشت، برای استقبال از هیئت‌های رسمی استفاده می‌شد و کمتر به روی عموم زائران گشوده می‌شد. پس از انقلاب اسلامی، این صحن برای برگزاری مراسم سیاسی و سخنرانی‌های مناسبتی استفاده می‌شود.
این رواق از غرب به مسجد گوهرشاد، از شرق به ساختمان موزه، از شمال به صحن آزادی و تالار تشریفات، دارالزهد، رواق شیخ بهایی و دارالعباده و از جنوب به صحن جامع رضوی راه دارد. از این رواق برای برگزاری مراسم مذهبی و سیاسی و برپایی نماز جمعه و دیگر آیین‌های خاص استفاده می‌شود.
***رواق دارالحجه
رواق دارالحجه زیر صحن انقلاب قرار دارد. طول این رواق با طول صحن انقلاب برابری می‌کند، ولی از نظر عرضی از میانه‌های بست شیخ حر عاملی شروع می‌شود و تا بست شیخ طوسی ادامه دارد. ساخت این رواق از سال ۱۳۸۱ شمسی شروع شد و دو سال بعد اصل بنا به پایان رسید، ولی آینه‌کاری و تزیینات داخلی آن چند سال طول کشید. سرانجام در سال ۱۳۸۷ درب‌های رواق به روی عموم زائران گشوده شدند.
***رواق دارالهدایه
در جنوب رواق دارالولایه، در فاصله میان صحن جمهوری اسلامی و مدرسه دودر (دارالقرآن)، رواقی قرار دارد که در سال‌های ۱۳۶۹ تا ۱۳۷۱ شمسی ساخته شده است. فضای داخلی این بنا گچ‌بری و رنگ‌آمیزی و آینه‌کاری دارد و میان تزییناتش کتیبه‌هایی به خط کوفی و نقوش ختایی دیده می‌شود.
***رواق دارالولایه
یکی دیگر از رواق‌های «امام رضا (ع)» است که پس از احداث صحن جمهوری اسلامی و در فاصله بین این صحن و بقعه منوره ساخته شده است و از شمال و جنوب به صحن آزادی و مدرسه‌های دودر و پریزاد راه دارد. این بنا در سال ۱۳۶۸ هجری شمسی افتتاح شد. در دیوار غربی این رواق، ایوان طلای صحن جمهوری اسلامی و پنجره‌ای گشوده به این صحن است و در دیوار شرقی این رواق که رو به بقعه منوره است، پنجره‌ای قرار دارد که ازآنجا و با گذرِ نگاه از رواق دارالاخلاص و مسجد بالاسر می‌توان ضریح مطهر را زیارت کرد.
***دارالحکمه؛ رواقی با ۱۳ در
رواق دارالحکمه که در سال ۱۳۸۱ شمسی به بهره‌برداری رسیده است، در شمال غرب صحن آزادی قرار دارد. دارالحکمه از ایوان شمالی تا ایوان غربی صحن آزادی امتداد یافته است و از رواق‌های زیبای حرم است که با کاشی‌های معرق پرکار با رنگ‌های روشن، جلوه‌ای خاص دارد. در ساخت این بنا هیچ تغییری در نمای صحن آزادی داده نشده است و غرفه‌های صحن به همان شکل خود باقی مانده‌اند. دارالحکمه ۱۳ در دارد؛ دو در به صحن انقلاب، ۷ در به صحن آزادی، ۲ در به کفشداری شماره پنج و ۲ در به دارالضیافه باز می‌شود.
***رواق دارالاجابه؛ نزدیک‌ترین مکان به مدفن امام
دیوار شرقی این رواق زیبا به سرداب زیر ضریح مطهر «امام رضا (ع)» راه دارد و در همان دیوار پنجره‌ای قرار دارد که پس از روضه منوره، نزدیک‌ترین مکان
به مدفن امام است. در ضلع جنوب‌شرقی رواق نیز محرابی با پوشش کاشی معرق وجود دارد که ازاره آن مزین به طرح شمسه است و کتیبه‌هایی از آیات قرآنی و حدیث مشهور سلسله الذهب دارد.
***رواق دارالعباده
این رواق که سال ۱۳۵۳ شمسی و همزمان با تغییرات گسترده ساختمان‌های حرم مطهر و صحن موزه در دوره نیابت تولیت ولیان ساخته شده و از یک سو به رواق بزرگ امام خمینی و از دیگر سو به رواق شیخ بهایی راه دارد. کف این رواق و ازاره آن با سنگ مرمر کرم و یشمی پوشیده شده است و دیوار‌ها و سقفش آینه‌کاری است.
***رواق دارالاخلاص کوچک‌ترین رواق حرم
از مسجد بالاسر حضرت که بیرون بروید، به دارالسیاده می‌رسید و در سمت راست شما پنجره‌ای است که به دارالشرف مرتبط است و روبه‌رویتان فضایی کوچک به‌نام دارالاخلاص قرار دارد. دارالاخلاص کوچک‌ترین رواق مجموعه حرم مطهر است. تاریخ ساخت این رواق به ۱۲۸۷ قمری برمی‌گردد که در آن زمان با عنوان مسجد زنانه بالاسر یا صفه حاج قاسم نامیده می‌شد.
***رواق دارالزهد
تا همین اواخر از این رواق برای برگزاری مراسم ترحیم و مجالس جشن میلاد معصومان (ع) استفاده می‌شد. از شخصیت‌هایی که در این رواق به خاک سپرده شده‌اند، می‌توان علامه محمدتقی جعفری و استاد محمد واعظ زاده را نام برد.
***رواق شیخ بهایی
این رواق از طریق یک راهرو به صحن آزادی و از طریق ۳ درگاه به رواق امام خمینی (ره) متصل است و دو سوی دیگرش رواق‌های دارالزهد و دارالعباده قرار دارد. در میانه این رواق سنگ زیبای مزار مرحوم شیخ بهاءالدین عاملی، معروف به شیخ بهایی، قرار دارد و سقف و دیوارهایش همه آینه‌کاری شده‌اند. پیش‌تر از این فضا برای تدریس استفاده می‌شد، اما در سال ۱۳۵۶ به رواق تبدیلش کردند.
***رواق دارالذکر
از کفشداری جنوب غربی صحن آزادی که وارد حرم شوید، به رواقی بزرگ می‌رسید به‌نام دارالذکر و از آنجا با عبور از دارالسرور به نزدیک بقعه منوره راه دارید. این رواق درگذشته صحن حیاط مدرسه علی‌نقی‌میرزا بوده است. کف بنا با سنگ یشمی، ازاره‌ها با سنگ کرم و سقف و دیوار‌ها با کاشی معرق پرکار پوشانده شده‌اند.
***رواق دارالعزه
وقتی در رواق دارالسلام رو به قبله ایستاده باشید، در سمت چپتان در ارتفاع تقریباً یک متری نرده‌هایی سنگی دیده می‌شوند که پشتشان رواقی به‌نام دارالعزه است. این رواق با سه نیم‌گنبد مسقف شده است و در دو طرفش شش شاه‌نشین وجود دارد که بخش‌هایی از آن مخصوص نشستن خادمان حرم است. از جنوب راهی به شبستان مسجد گوهرشاد و از شمال دری به‌سمت دارالسروردارد.
***بزرگ‌ترین چلچراغ حرم در رواق دارالسلام
آن‌سوی دارالحفاظ و در رواقی که با آیینه‌کاری زیبایی تزیین شده و کنارش صفه و ایوانی برای نشستن است، دارالسلام قرار دارد. ساخت این رواق را هم به گوهرشاد خاتون در قرن نهم هجری نسبت داده‌اند. البته در زمان ساخت از آن به‌عنوان رواق استفاده نمی‌شد، بلکه بنای دوطبقه‌ای به‌نام «تحویل‌خانه» بود که از طبقه زیرین آن برای انبار فرش بهره می‌بردند و طبقه بالایش آسایشگاه فراشان بود. آرایه‌های هنری این رواق شامل آینه‌کاری، رسمی‌بندی و مقرنس‌کاری است و کف و ازاره آن تا ۱۶۵ سانتی‌متر با سنگ مرمر یشمی پوشیده شده است. بزرگ‌ترین چلچراغ حرم مطهر با ۱۴۴ شاخه، ارتفاع چهار متر و وزن تقریبی دو تن در این رواق نصب شده است.
***رواق دارالضیافه
اگر از کفشداری سمت شمال ایوان طلای صحن نو (آزادی) وارد حرم شوید، به رواق دارالضیافه می‌رسید که در سال ۱۳۰۱ قمری ساخته شده است. این رواق در سال ۱۳۳۶ شمسی تعمیر شد و دیوار‌ها و سقفش آینه‌کاری و مقرنس‌کاری شدند. در سال‌های ۱۳۴۶ تا ۱۳۵۰ شمسی نیز سقفش را برداشتند و با پوششی بتونی جایگزین کردند، کفش مرمرپوش شد و کاشی‌های معرق و کتیبه‌های نو به‌جای آینه‌کاری قبلی نشست. در آغاز از این رواق به‌عنوان محل برگزاری مراسم و ضیافت‌های آستان قدس استفاده می‌شد و علت نام‌گذاری‌اش به دارالضیافه نیز همین است.
***رواق دارالسعاده
از رواق الله‌وردی‌خان تا ایوان طلای صحن نو (آزادی) رواقی بزرگ است که سال ساختش به دوره قاجار در سال ۱۲۵۱ قمری برمی‌گردد. کف و ازاره آن سنگ مرمر است و سقفی گنبدی‌شکل نشسته بر چهارطاقی دارد و همه دیوار‌ها و سقف آینه‌کاری هستند. این رواق با دربی طلایی در جنوب، به رواق راهرو مانند مردانه‌ای به‌نام «دارالسرور» ارتباط دارد. در این رواق علاوه بر امین السلطان، میرزا سعید خان موتمن‌الملک هم دفن شده است.
***رواق دارالشرف
در غرب رواق توحیدخانه، نخست رواقِ دارالشکر است و پس از آن رواق دارالشرَف است که در سال ۱۳۴۳ شمسی پس از تغییراتی در نقشه اولیه‌اش به‌شکل رواق در آمده است. ازاره این رواق از سنگ مرمر است و بالای ازاره در دورتادور رواق سوره مبارکه المدثر به‌صورت کتیبه‌ای با خط ثلث نوشته شده است.
***گنبد الله‌وردی خان؛ نزدیک‌ترین مکان به مرقد «امام رضا(ع)» پس از روضه منوره و ضریح
گنبد الله‌وردی خان رواقی کوچک و هشت‌گوش با حدود ۱۷۱ مترمربع مساحت است که الله‌وردی خان گرجی، بانی پل الله‌وردی خان اصفهان، آن را به‌عنوان آرامگاهی برای خود ساخت و پس از مرگش در همان جا نیز دفن شد. رواق توحید خانه به‌خاطر قرار گرفتن در میان پنجره فولاد از سمت شمال و ضریح مطهر در سمت جنوب از اهمیت برخوردار است. رواق دارالاجابه در زیرزمین حرم «امام رضا (ع)» واقع شده و بعد از روضه منوره و ضریح مطهر، نزدیک‌ترین مکان به مرقد منور امام هشتم است؛ در زاویه‌ی شرقی آن یک هشتی با پنجره‌ی نقره و سقفی به شکل نیم گنبد تعبیه شده است که به سرداب حرم منتهی می‌شود.