نگاهی متفاوت به تاریخچه صندوق‌ها و ضریح‌های مرقد مطهر «امام رضا(ع)»
- صندوق و ضریح در فرهنگ مسلمانان نمادی از مضجع بزرگان دین، رجال و مشاهیر شناخته می‌شود و در بیشتر موارد القا کننده امری مقدّس است. همین امر سبب شده است این سازه‌ها کمتر از جنبۀ تاریخی و هنری، بررسی شوند.
با اینکه اجزای تشکیل دهندۀ این نماد‌ها، مشخص بوده و بر نحوه ساخت آن‌ها اصول خاصی حاکم است، امّا در مقاطعی، اشیاء دیگری بر صندوق‌ها و ضریح‌ها افزوده شده که از شاکلۀ اصلی آن‌ها نبوده است.
پژوهشی با محوریت شناسایی، معرفی و تجزیه و تحلیل این اشیاء و وسایل در صندوق‌ها و ضریح‌های حرم رضوی به همت سعیده جلالیان کارشناس ارشد تاریخ و پژوهشگر اسناد آستان قدس رضوی انجام شده است، از این رو خبرنگار گروه فرهنگی برای آگاهی هر چه بیشتر از نفایس و اشیاء موجود در حرم مطهر رضوی با این پژوهشگر به گفت‌وگو نشسته است که در ادامه خواهید خواند:
میزان: لطفا در ابتدا به شیوه نگارش این پژوهش و مباحث مطرح شده در آن اشاره کنید؟
جلالیان: در این نوشتار به شیوه توصیفی _ تحلیلی و با استناد به منابع کتابخانه‌ای و آرشیوی تلاش شده است تصویری کامل از ویژگی‌های انواع نفایس منصوب و منضم شده «ضمیمه و پیوست» به صندوق‌ها و ضریح‌های مرقد «امام رضا(ع)» ارائه شود و شناختی از واقفان، بانیان، اهداکنندگان، سازندگان و هنرمندان این آثار به دست آید. همچنین در این پژوهش سعی شده نمود‌های تمدن ایرانی، اسلامی با تکیه بر منابع دست اوّل تاریخی مورد بررسی و مداقه قرار گیرد و قدمت، ویژگی و سرنوشت هریک از آن‌ها در طی ادوار مختلف بیان شود. شناخت بانیان و واقفان ساخت صندوق ها، بررسی موقوفات و معرفی صندوق پوش‌ها از دیگر موضوعات این نوشتار است.
میزان: برای نگارش این پژوهش از چه منابع و اسنادی بهره برده‌اید؟
جلالیان: سکوت منابع در قرن سوم و نیمه نخست قرن چهارم هجری سبب شده اطلاعات دقیقی از چگونگی مدفن «امام رضا(ع)» وجود نداشته باشد، اما در برخی از آثار همچون «اسرار التوحید» محمد منور، «تاریخ نیشابور» و.. اطلاعات و منابعی وجود دارد که ما را با نصب صندوق در مدفن «امام رضا(ع)» آشنا می‌کند. سابقه نصب اولین صندوق در حرم رضوی به نیمه دوم قرن چهارم هجری قمری می‌رسد.
میزان: به چه وسیله‌ای صندوق گفته می‌شود؟
جلالیان: امروزه بر اکثر مقابر و مزارات مقدس، ضریح‌هایی ساخته و نصب شده که محل تجمع زائران است، اما در گذشته‌های دور، پیش از نصب ضریح‌ها صندوق‌هایی بر مدفن بزرگان نصب بوده که عموما از چوب گاهی از سنگ و در مواردی نیز از کاشی ساخته می‌شده است، برخلاف تصور بسیاری که صندوق را نوعی جعبه می‌دانند که در آن پول لباس نان و ... قرار داده می‌شود، این وسیله در گذشته معنی و کارکرد‌های دیگری هم داشته است.
صندوق‌ها، محفظه‌هایی هستند که از چوب، سنگ و بعضاً از کاشی ساخته شده و جهت تکریم و بزرگداشت مقام و منزلت پیشوایان دینی، مشاهیر و سلاطین به روی مقبره آنان نصب می‌شود. در میان نفایس گوناگون که به صورت دائمی بر صندوق‌ها و ضریح‌ها قرار می‌گرفته، نصب انواع قبّه، پرشمارترین مورد بوده و بیشترین و متنوع‌ترین اشیا بر ضریح فولادی در دورۀ شاه سلطان حسین صفوی، نصب بوده است.
میزان: چه تعداد صندوق تاکنون بر مرقد «امام رضا(ع)» نصب شده است؟
جلالیان: در طول تاریخ به سبب علاقه مردم به خاندان «پیامبر (ص)» ۴ نمونه از این نماد‌های مذهبی و هنری بر مرقد «امام رضا(ع)» نصب شده است. در حال حاضر عموم مردم یا شناختی از این نماد‌های هنری-مذهبی ندارند و یا اطلاعات آنان بسیار ناچیز است. حال آنکه در طول تاریخ ۴ گونه صندوق تا کنون بر مرقد «امام رضا(ع)» نصب شده است.
میزان: در خصوص انواع و ویژگی‌های صندوق‌های نصب شده بر مرقد مطهر «امام رضا(ع)» توضیح دهید
جلالیان: قدمت نخستین صندوقی که بر مزار «حضرت رضا(ع)» قرار گرفته است به نیمه دوم قرن چهارم هجری قمری برمی‌گردد، دومین صندوق معروف به انوشیروان زرتشتی از اهالی اصفهان است که در پی مشاهده کرامتی از آن امام مسلمان شد و در سال ۵۰۰ هجری قمری صندوق چوبی با روکش نقره بر مرقد مطهر «حضرت رضا (ع)» که در روی آن ۴ ترنج نقره‌ای وجود داشت، نصب شده است. زمان نصب این صندوق به نیمه اول قرن ششم می‌رسد و دارای دو متر و ۱۹ سانتیمتر طول، یک متر و ۱۸ سانتی‌مترعرض و یک متر و ۲۰ سانتیمتر ارتفاع است.
سومین صندوق، صندوقی چوبی با روکش و میخ‌های طلا، معروف به صندوق عباسی بود که در سال ۱۰۲۲ هجری قمری بر روی مرقد نصب شد. این صندوق دارای تزئینات هنری و گران‌بهایی بود که پس از سال‌ها به علت متلاشی شدن ارکان و پایه‌های آن، از روی مضجع شریف در سال ۱۳۱۱ هجری قمری برداشته شد.
شعری با مضمون: «اگر سگی زسگان خدا توانم بود/ به روز حشر شفیع روز جزا توانم بود» بر روی این صندوق حک شده است. این صندوق دارای الواح زرینی است؛ متن کتیبه‌ها از جنس طلا و توسط علیرضا عباسی خطاط معروف دوره صفوی نگاشته شده است.
روی این صندوق ۴ عدد قبه نیز وجود داشته که در ۴ گوشه آن نصب شده است. با اینکه در دوره افشاریه و قاجاریه این صندوق مورد مرمت قرار می‌گیرد، ولی به مرور زمان دچار فرسودگی می‌شود. اصل صندوق در مجموع ۲۸۹ سال بر مرقد «امام رضا(ع)» نصب بوده است.
چهارمین صندوق نیز صندوقی سنگی از سنگ مرمر شاندیز به رنگ سبز لیمویی است که «حاج حسین حجارباشی زنجانی» در سال ۱۳۱۱ شمسی آن را تهیه کرد و بر روی مرقد منور «امام رضا(ع)» نصب کرد.
این صندوق ۶۸ سال بر مدفن «امام رضا(ع)» قرار داشت تا در سال ۱۳۷۹ همزمان با نصب کنونی حرم مطهر برچیده و به جای آن سنگ مرمر سبز رنگی نصب می‌شود.