زیارتی جاودانه با وقف برای زائران رضوی
- در فرهنگ مسلمانان بهویژه شیعیان، حضور در مشاهد شریف و بقاع متبرکه و زیارت قبور پیامبران و ائمه اطهار و امام زادگان مورد توجه بوده، بهطوریکه فیض حضور در این اماکن سعادت به حساب میآمده و نامیده شدن به القابی مانند مشهدی و کربلایی از جمله افتخارات زائران محسوب می‌شده است. در گذشته حتی سندی به نام «برات زیارت» به زائرانی که به زیارت آمده بودند در تأیید زیارتشان داده می‌شد.
سفر به مشهد، بهعنوان یکی از بزرگترین مراکز زیارتی جهان اسلام سابقه‌ای به قدمت تاریخ شکل‌گیری بقعه مبارکه بر مدفن علی‌بن موسی‌الرضا (ع) دارد. سفارشهای زیادی به زیارت حضرت رضا (ع) شده است. زوار در روز‌های زیارتی به زیارت حضرت رضا (ع) مشرف می‌شوند. در واقع، زیارت ایشان حج فقرا است. زیاد و عمومی شدن این سفر‌ها با رسمیت یافتن مذهب تشیع و اختصاص موقوفاتی برای مصارف زائران مشهدالرضا (ع) از دوره صفوی آغاز شد.
***۵۰۰۰ برگ سند مربوط به زیارت
ابوالفضل حسن‌آبادی مدیر مرکز اسناد و مطبوعات آستان قدس رضوی، سفر به مشهد را به عنوان یکی از بزرگترین مراکز زیارتی جهان اسلام، دارای سابقه‌ای به قدمت تاریخ شکل‌گیری بقعه مبارکه بر مضجع شریف امام هشتم (ع) عنوان می‌کند. وی در گفتوگو با پیرامون این مهم گفت: «حدود ۵۰۰۰ برگ سند به عنوان مجموعه اسناد زیارت در گنجینه رضوی وجود دارد و اسناد متعلق به دوره صفویه تا قاجاریه یکی از مدون‌ترین مجموعه اسناد زیارت مربوط به یک مکان مذهبی در جهان اسلام است.»
وی در این خصوص به قدیمی‌ترین نهاد موقوفه زائران (زواری) در سال ۹۳۳ هجری قمری توسط علاء‌الدین حاجی و سپس در سال ۹۴۰ هجری قمری توسط سید لطیف شاه‌حسینی که وقف بارگاه مطهر حضرت رضا (ع) شده است اشاره و اظهار کرد: این واقفان مطابق اسناد به جای مانده که در مدیریت اسناد و مطبوعات آستان قدس رضوی موجود است، قسمتی از عواید موقوفه خود را به زائران امام هشتم (ع) چه در مشهد و یا در راه مشهد اختصاص داده‌اند که این امر نشان‌دهنده نیات ویژه آنان برای توجه به امر زیارت و زائر در این زمینه است.
***موقوفاتی برای زائران ایرانی و خارجی
حسن آبادی پیرامون اینکه اسناد کمک‌های آستان قدس رضوی پیرامون اینکه محل موقوفه‌هایی که عواید آن‌ها به زائران اختصاص دارد به دو دسته تقسیم می‌شوند اظهار کرد: دسته نخست را موقوفه‌های زواری عمومی عنوان می‌کند که واقف نیک‌اندیش عواید رقبه یا رقبات موقوفه‌اش را به صورت مطلق وقف بر مصرف زائران امام رضا (ع) کرده و نامی از زائران کشور خاصی نبرده و شرطی را هم تعیین نکرده است. در این خصوص می‌توان به موقوفه عتیقی اشاره داشت که بخشی از عواید نهاد موقوفه خود را به اطعام فقرا و مساکین اختصاص داده است.
وی در همین راستا اظهار کرد: دسته دوم موقوفه‌هایی هستند که واقفان آن‌ها را به صراحت در متن وقف‌نامه، عواید رقبات موقوفه خود به صورت اختصاصی به گروه خاصی از زائران مانند زائران عرب خارجی اختصاص داده‌اند، در این زمینه می‌توان به موقوفه حاجی علی‌اکبر خان اصفهانی که عواید رقبات نهاد موقوفه‌اش را به زائران اهل نجف، کربلا و کاظمین شرط کرده است و یا موقوفات واقفان دیگری همچون خواجه عتیق منشی، وزیر نظام و صفی قلی خان بیگلربیگی اشاره کرد، بخش دیگری از اسناد موقوفات آستان قدس رضوی نیز وجود دارند که در نحوه هزینه‌کرد آن برای زائران، کمک‌های نقدی و غیرنقدی، اسناد متعلق به چگونگی استقبال و پذیرایی از زائران، اسناد زیارت‌نامه خوانان، بحثی در مورد عکاسی زیارتی به عنوان یکی از هویت‌های مهم و مرتبط با زیارت در مشهد پرداخته است.
مدیر مرکز اسناد و مطبوعات آستان قدس رضوی بیان کرد: سند مربوط به سال ۱۰۱۲ هجری قمری (دوره صفویه) با عنوان پرداخت وظیفه دستمزد به امیرمحمد صالح رضوی، زیارت‌نامه خوان حرم مطهر امام هشتم (ع) قدیمی‌ترین سند در این زمینه است. برات زیارت ممهور به مهر آستان قدس رضوی مربوط به سال ۱۰۸۳ هجری قمری (دوره صفویه) منقش به مهری که حاوی یک بیت شعر از بابافغانی شیرازی (شاعر قرن ۹ و ۱۰ هجری قمری) با این مضمون است: گلی که هر ورقش آبروی نُه چمن است، نشان خاتم سلطان دین، ابوالحسن است، درخواست خانم هاجر در خصوص تصدی شغل کفش‌بانی ایام زنانه حرم مطهر رضوی به جای خانم هدیه که فوت کرده است و پذیرش درخواست وی (سال سند ۱۱۴۶ هجری قمری مربوط به دوره قاجاریه)، حکم فتحعلی شاه قاجار در خصوص انتصاب سید اسماعیل رضوی به سمت زیارت‌نامه خوان حرم مطهر امام رضا (ع) و تعیین وی به عنوان نایب‌الزیاره خود (سال سند ۱۲۲۱ هجری قمری) از دیگر اسناد در این زمینه است که در مدیریت اسناد و مطبوعات آستان قدس رضوی موجود است.
***زیارت‌نامه‌خوانی
مجموعه‌ای از اسناد مکتوب تاریخی موجود در آرشیو مدیریت امور اسناد و مطبوعات آستان قدس رضوی، تاریخچه زیارت‌نامه خوانی در حرم مطهر امام هشتم (ع) را روایت می‌کند.
اعظم نظرکرده، کارشناس بخش نمایه‌سازی اسناد سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی در گفتوگو با میزان از زیارت نامه‌خوانی به عنوان یکی از مشاغل قدیمی آستان قدس رضوی نام برد و افزود: در گذشته به علت برخوردار نبودن اکثریت مردم از نعمت سواد و همچنین مشکل بودن خواندن زیارت‌نامه به زبان عربی برای زائران، شغلی به نام «زیارت‌نامه‌خوان» در تشکیلات آستان قدس رضوی ایجاد شده است.
نظرکرده، از دوره صفویه زیارت‌نامه‌خوانی را جزء مناصب رسمی تشکیلات آستان قدس رضوی عنوان و بیان کرد: زیارت‌نامه‌خوانی از مشاغل موروثی بوده، به طوری که از پدر به پسر منتقل می‌شده است.
وی با اشاره به اینکه در دوره افشاریه، نایب‌الزیاره نیز به تشکیلات زیارت‌نامه‌خوانی اضافه شد اظهار کرد: با گسترش تشکیلات آستان قدس رضوی در دوره قاجار تعداد و نظام زیارت‌نامه‌خوانی نیز به صورت منظم‌تری درآمد تا اینکه این نظام به فرم اداری تبدیل شد. تمامی زیارت‌نامه‌خوان‌ها باید امتحان لیاقت می‌دادند و سندی دال بر داشتن استعداد این خدمت تهیه و به اداره تولیت تسلیم می‌کردند، یعنی اجازه‌نامه رسمی تحصیل می‌کردند و دستور کار زیارت‌نامه‌خوان‌ها در پشت جواز هر کدام از آن‌ها ذکر می‌شد.
وی ادامه داد: به مرور زمان که سطح سواد، آگاهی افراد و عمومیت یافتن دانش در بین افراد جامعه گسترش یافت، خواندن زیارت‌نامه توسط زیارت‌نامه‌خوان نیز رواج خود را از دست داد. «قبض پرداخت مواجب میرمحمد صالح رضوی زیارت‌نامه‌خوان در سال ۱۰۱۲ قمری، از محل عواید مزارع موقوفه کنه بیست، ماسی، جایاب و عارفی»، قدیمی‌ترین سند این آرشیو در باب زیارت‌نامه‌خوانی است. از دیگر اسناد مرتبط با این موضوع می‌توان به دو سند «آداب، شرایط و چگونگی زیارت‌نامه خواندن و التزام و تعهد جمعی از زیارت‌نامه‌خوان‌ها در رعایت آن‌ها، ۱۲۷۳ ق.» و «پرداخت مواجب و مستمری سالیانه به زیارت‌نامه‌خوان زن بر حسب حکم متولی باشی آستان قدس رضوی در دوره صفویه» اشاره کرد.
بر اساس اعلام آستان قدس رضوی، مجموعه‌ای از اسناد نفیس و ارزشمند مکتوب و غیرمکتوب در آرشیو مدیریت امور اسناد و مطبوعات سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس، نگهداری می‌شود که محققان و دانشجویان علاقه‌مند می‌توانند طبق ضوابط این سازمان، با مراجعه به ساختمان بنیاد پژوهش‌های اسلامی واقع در ضلع شرقی دوربرگردان طبرسی حرم مطهر رضوی، از این گنجینه کم‌نظیر تاریخی استفاده کنند.