وقتی «طهران» از نقشه پایتخت پاک می‌شود

به گزارش خبرنگار اجتماعی میزان، ساعت 6:30 صبح روز 23 خردادماه جلسه ای در خیابان گوته واقع در میدان شهداء تهران برگزار شد که صورتجلسه آن هیاهوی رسانه ای بسیاری را در پی داشت، زیرا این متن که به شماره 10 سیار نامه اجرا آن صادر شده است، از تخریب 64 خانه در منطقه 12 حکایت داشت.

حاضران در این جلسه از تصمیم گیران اصلی سیستم مدیریت شهری بودند, البته بعد از برگزاری این جلسه رسانه ها نیز به علت سابقه تخریب 6 هکتار از بافت تاریخی منطقه 12 تحت عنوان عودلاجان در سال 1384 و عملکرد برخی نهادها همچنین بی توجهی میراث فرهنگی در حوزه بافت تاریخی شهر به موضوع  ورود کردند. اما در این میان باید بیش از هر چیز به واکنش های سازمانی نگریست که متولی اصلی حفاظت از ابنیه و آثار تاریخی در سراسر کشور بوده و نام میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری کشور را بر خود دارد.

این در حالی است که بارها و بارها شاهد بودیم که میراث فرهنگی پس از اعلام رسانه ای و ابراز نگرانی سازمان های مردم نهاد و فعالان همچنین صاحب نظران حوزه میراث فرهنگی، نسبت به موضوع های مختلف واکنش نشان داده اند که البته بیشتر این واکنش ها در سطح خبر، تکذیبه، بیانیه و امثال آن بوده تا یک اقدام عملی در راستای تضمین حفاظت از ابنیه تاریخی.

ساخت ساز مقابل کاخ جهانی گلستان و در معرض خطر قرار گرفتن این اثر جهانی در فهرست میراث جهانی در خطر یونسکو، مزایده خانه بوشهری‌ها، مزایده خانه هرمز پیرنیا، تخریب های روزافزون خانه ظهیراسلام و غیره نمونه هایی از مواردی است که میراث فرهنگی پس از رسانه ای شدن آن واکنش نشان داده اند.

شاید اگر بخواهیم فهرستی از آثار تخریب شده و آسیب دیده بر اثر بی توجی و غفلت این سازمان در سراسر کشور از سال های پیش تاکنون تهیه کنیم، لیستی بلند بالا از این موارد به دست آوریم، اما تنها به اقدام ها و واکنش های اخیر این سازمان توسط اداره کل استانی اش به رسانه ای شدن تهدید بافت تاریخی منطقه 12 تهران در قالب طرح نگین پایتخت نگاهی می اندازیم.

یکم تیرماه رسانه ها به طرح انضباط شهری یا نگین پایتخت پرداختند و از تخریب 64 خانه در بافت تاریخی تهران به بهانه های مختلف در قالب این طرح خبر دادند.انتظار می رفت پس از انتشار این خبر میراث فرهنگی واکنشی به تخریب 64 خانه در منطقه 12 نشان دهد، اما پس از گذشت 6 روز از اعلام این خبر، اداره کل میراث فرهنگی استان تهران با انتشار یک بیانیه که در آن به غلط موضوع تخریب 64 خانه را محدود به محله عودلاجان کرد و همین باعث شد تا شهردار منطقه 12 تهران با اسودگی خیال بیشتری نسبت به تخریب 64 خانه در محله عودلاجان واکنش نشان دهد و موضوع را از ریشه تکذیب کند، این در حالی است که این 64 خانه در تمام منطقه 12 قرار دارد.

علاوه براین پس از انتشار این بیانیه انتظار می رفت، میراث فرهنگی اقدام عملی نشان دهد و به این طرح و چگونگی اجرای آن و موضوع تخریب 64 خانه مجردی ورود پیدا کند، اما متاسفانه تعلل های این سازمان تمامی ندارد به گونه ای که این روند تا آنجا ادامه داشت که10 روز پس از صدور بیانیه سوری اداره کل میراث فرهنگی استان، فرمانداری تهران دست به کار شد.

در این روز معاون سیاسی انتظامی فرمانداری تهران در نامه به مدیرکل میراث فرهنگی استان تهران خواستار جلوگیری هرگونه اقدام غیرکارشناسی که منجر به تخریب هویت تاریخی منطقه 12 تهران می شود، شد و از رجبعلی خسروآبادی مدیر کل میراث استان خواست تا گزارشی در این باره ارائه کند که تا امروز از این گزارش خبری در دست نیست.

بر کسی پوشیده نیست که بودجه مدیریت شهری برای سال جاری یک هزار و 700و 20 میلیارد ریال است این در حالی است بودجه سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری کشور 4.830.785 ميليون ريال است. طبیعی است که در چنین حالتی مرتضی طلایی نائب رئیس شوری شهر تهران به میزان می گوید:« سازمان میراث فرهنگی باید از اقدامات شهرداری تهران در حوزه گردشگری و مرمت خانه های تاریخی استقبال کند. این سازمان به هیچ وجه ظرفیت و منابع لازم برای انجام اقدام هایی که شهرداری در راستای توسعه گردشگری و حفظ ابنیه تاریخی شهر انجام می دهد را ندارد.

این عضو شورای شهر تهران ادامه می دهد: طبق طرح جامع برای منطقه 12 شهرداری تهران کارکردها و وظایف خاصی تعریف شده است. شهرداری موظف است این برنامه را پیاده سازی و سایر دستگاه ها نیز باید با آن همکاری کند.»

از سوی دیگر در حالی که در چارت اصلی طرحی که شهرداری تهران برای منطقه 12 طراحی کرده است از اجرای طرح گردشگری صحبت می کند که می تواند موجبات آشنایی شهروندان با تاریخچه پایتخت را فراهم آورد، مصطفی رحمانی موحد، معاون گردشگری کشور زمانی که با او در این مورد سخن گفته می شود به خبرنگار میزان می گوید:« تمام دستگاه ها و نهادهای موجود در کشور باید به توسعه و رونق گردشگری کمک کنند اما نباید از یاد برد تمامی این نهادها و دستگاه ها باید حول محور سازمانی حرکت کنند که متولی امر در این موضوع درکشوراست.»

گویا هر یک از سازمان ها بر سر جای خود نشسته اند و خود را محور می بینند و از یاد برده اند اجرای طرح گردشگری پیش از شهرداری از وظایف سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری است و اگر این سازمان در این زمینه تعلل دارد یا به هر دلیل دست به چنین اقدامی نمی زند دلیلی بر اجرای طرح های متنوع و متعدد بدون استعلام وهماهنگی با متولی امر نیست.

بخشی از چارت نگین پایتخت که به اجرای طرح گردشگری در منطقه 12 اشاره دارد

از سوی دیگر باید بررسی کرد و دید هر یک از سازمان ها و نهادهای متولی در جایگاه قانونی خود چه سهمی دارند و کدام بخش از کار را بر اساس قانون بر عهده دارند؟

این موضوعی است که علی صابری، عضو کمیسیون حقوقی و نظارت شورای شهر تهران، در گفت‌وگو با میزان به آن اشاره و تاکید می کند:« هر اقدامی در قالب طرح انضباط شهری باید طبق قوانین بالادستی صورت گیرد. باید واکاوی کرد و دید این قوانین حدود اختیارات سازمان میراث فرهنگی و شهرداری تهران را در چه محدوده ای قرار داده است.نه مدیریت شهری و نه میراث فرهنگی نمی تواند بر اساس قواعد درون سازمانی خود مدعی وارد شدن یا وارد نشدن به این منطقه باشند بلکه هر دو باید به قانون تمکین کنند.»

اما بدیهی است تا زمانی که مسئولان در 2 دستگاه بر سر یک میز ننشینند نمی توانند به وجوه اشتراک و افتراق در یک موضوع دست یابند.

صابری در ادامه با تایید این مطلب بر لزوم تشکیل کمیته مشترک بین سازمان میراث فرهنگی و شهرداری تهران به منظور بررسی قوانین موجود در اجرای این طرح تاکید می کند.

اما این کمیته هرگز تشکیل نشد و در این میان مشخص نیست که کدام یک از طرفین درگیر در این زمینه پیگیری و کدام یک در این مورد کوتاهی داشته است هر چند که نائب رئیس شورای شهر تهران ادعا می کند:« بنده خود در شورای سوم بارها پیشنهاد تشکیل کمیته مشترک برای حل مشکلات این منطقه را ارائه دادم، اما تنها اقدام سازمان میراث فرهنگی این بود که باید از ما به عنوان سازمان متولی اجازه بگیرید.»

از سوی دیگر زمانی که از محمد حسن طالبیان، معاون میراث فرهنگی کشور پرسیده می شود چرا میراث فرهنگی در سراسر کشور برای حفاظت تخصصی از آثار تاریخی در بافت های شهری در کنار شهرداری ها قرار نمی گیرد در پاسخ به میزان می گوید:«سازمان میراث فرهنگی، سازمانی نظارتی است. از سوی دیگر چهارچوب ها و دستورالعمل های ملی و بین المللی فراوانی برای حفاظت از آثار تاریخی وجود دارد که با رعایت آنها می توان ابنیه تاریخی را حفاظت کرد. شورای عالی معماری و شهرسازی در سطح شهرها و شورای فنی میراث فرهنگی مستقر در سازمان نیز بر اجرای این قوانین نظارت دارند.»

زمانی که از بهره برداری اقتصادی از بافت های تاریخی شهرهای سخن به میان می آید و از طالبیان پرسیده می شود که با توجه به اجرای طرح انضباط شهری در منطقه 12 تهران و حساسیت رسانه ها به این موضوع آیا در کنار شهرداری تهران قرار می گیرید، وی در واکنش به این صحبت عنوان می کند:« هر یک از ابنیه تاریخی کاربری و ظرفیتشان تعریف شده است. ممکن است یک بنا برای ایجاد موزه مناسب باشد ممکن است محل زندگی مردم باشد.لذا این کاربری ها تعریف شده و بنده نمی دانم منظور از انعقاد تفاهم نامه با شهرداری ها برای حفاظت از بافت های تاریخی شهرها چیست.»

در حالی که در شهرهایی همانند یزد، کاشان، و اصفهان که مردم آن به حفاظت از میراث خود شهره هستند، بهره بردای های اقتصادی با رعایت اصول میراث فرهنگی و جذب گردشگر بالا اتفاق می افتد این شیوه پاسخ دهی معاون میراث فرهنگی کشور در مورد بافت تاریخی تهران جای تعجب دارد.این در حالی است بر اساس شنیده ها در حال حاضر شهرداری تهران بودجه بسیاری را برای تملک و مرمت خانه های تاریخی پایتخت قرار داده است به گونه ای که تعداد این خانه ها را تا 17 خانه و بودجه آن را عددی حدود 111.5 میلیارد تومان برآورد می کنند.

با نگاهی به تفاوت بودجه سازمان میراث فرهنگی کشور و شهرداری تهران و تخصیص چنین اعدادی در می یابیم نفس ورود شهرداری به بافت تاریخی و هزینه کرد در این حوزه امری مورد تایید و پسندیده است، اما نباید لزوم تشکیل کمیته مشترک و رنج میراث فرهنگی پایتخت از نبود هماهنگی بین دستگاهی را از یاد برد.

در نبود چنین هماهنگی هایی می بینیم که مرمت سرای کاظمی واقع در خیابان 15 خرداد شرقی، گذر امامزاده یحیی کوچه شهید طهماسبی توسط شهرداری تهران به گونه ای انجام شده است که شیشه های رنگی این بنا با استفاده از طلق های رنگی مرمت شده است و این تنها نمونه ای از مرمت هایی غیر اصولی است که وقوع آن در نبود کارشناسان میراث فرهنگی طبیعی است.

این در حالی است که سید محمد بهشتی که وی را پدر معنوی میراث فرهنگی می دانند در قامت رئیس پژوهشگاه میراث فرهنگی کشور می گوید: « اجرای پروژه در شهر، مانند آهنگری است که پتک و سندان می‌خواهد؛ در صورتی که احیای بافت تاریخی مانند زرگری است و نیازمند به کار مینیاتوری و ظریف دارد و اگر کسی برای این کار پتک سندان بردارد، هرچند که نیتش زرگری است اما ممکن است، موفق نشود.»

در نبود کارشناسان میراث فرهنگی است که شهرداری تهران طرح جامع و تفصیلی را دستاویز قانونی خود برای اجرای طرح نگین پایتخت یا انضباط شهری در منطقه 12 می بینند. طرحی که پیروز حناچی معاون وزیر راه از انطباق پلاک به پلاک آن سخن می گوید و در گفت و گو با میزان تاکید می کند:« اگر بخواهیم به تخلف های دوره گذشته کمیسیون ماده 5 که برخی از آنها در تصویب طرح جامع و تفصیلی نیز دیده می شود ورود کنیم سیستم مدیریت شهری قفل می شود لذا نگاه ما اصلاحی است.»

این در حالی است که طالبیان نیز ناهنجاری های فعلی را ناشی از مصوبه های کمیسیون ماده 5 در دوره گذشته می داند.

اما با علم به تمام این نکات همچنان مدیریت شهری به اقدام خود در اجرای طرح نگین پایتخت در منطقه 12 بدون هماهنگی با میراث فرهنگی ادامه می دهد و این سازمان هیچ اصراری برای ارائه نظر کارشناسی در مورد طرحی که رسانه ها بارها در مورد آن هشدار داده اند ندارد و اقدام خود را منوط به استعلام از سوی شهرداری ای دانسته که ورود خود به این منطقه را بر اساس طرح جامع و تفصیلی شهر تهران که شرح آن رفت بدون هماهنگی با میراث فرهنگی مجاز دانسته. این چنین است که در طرح نگین پایتخت از ساخت بوستان در خانه سردار تنکابنی سخن گفته می شود، خانه ای که به ثبت ملی رسیده است.

در این طرح همچنین از ورود به بخش هایی از منطقه 12 سخن رفته است که به بهسازی و پیرایش ظاهری اشاره دارد این در حالی است که تخریب یک محدوده تاریخی تنها ورود به یک خانه تاریخی نیست بلکه گاهی اجرای یک طرح زیباسازی یا هر ورود به یک بافت بدون نظر کارشناسی را که هویت آن بافت را به مخاطره بیندازد را نیز در بر می گیرد.

به عنوان مثال در طرح نگین پایتخت از ارتقاء کیفی میدان بهارستان از منظر طراحی و نظارت، اجرای نورپردازی و مبلمان شهری در میدان مشق، مرمت بازسازی و نورپردازی موزه علی اکبر صنعتی و غیره اشاره شده است.

اشاره به ارتقاء کیفی میدان بهارستان در چارت نگین پایتخت

اشاره به نورپردازی و ایجاد مبلمان شهری در میدان مشق در چارت نگین پایتخت

اشاره به مرمت،بازسازی و نورپردازی موزه علی اکبر صنعتی در چارت نگین پایتخت

این طرح ها چیده شده و نامه شماره 10 سیار حکایت از اجرائی بودن آن دارد اما همچنان در غفلت و بی اعتنایی سازمان میراث فرهنگی است که شهرداری برای اداره شهر ساده ترین راه یعنی تراکم اعم از مجاز و غر مجاز را انتخاب می کند و از یاد برده است از طریق حفاظت از بافت های تاریخی و تبدیل اصولی آنها به نقاط گردشگری فریز شده که در آن همه چیز یادآور «طهران» باشد، می توان سود سرشاری را نصیب پایتختی کند که امروز از طریق شهرفروشی اداره می شود.

باید دید آیا در ادامه اجرای طرح نگین پایتخت توسط دستگاهی که با بودجه میلیاردی اش گویا حرف خود را حرف اول و آخر می داند، همچنان سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی کشور به خواب غفلت فرو رفته است ؟ آیا «طهران» باقی مانده همانند خانه های تاریخی شیراز و 6 هکتار از بافت ثبت شده عودلاجان در دل لودرها نقش بر زمین می شوند؟ یا این سازمان و دستگاه های متولی به این نکته پی می برند اداره بافت تاریخی در شهرها بیش و پیش از بودجه، هماهنگی بین دستگاهی و همت می خواهد.

گزارش سیده لیلا موسوی نسب