جنازه برجام بر دوش ۱+۴/ حقوقی که باید مطالبه شود
- براساس توافق هستهای ایران با گروه ۱+۵ که در سال ۲۰۱۵ امضا شد، محدودیت‌های تسلیحاتی کشورمان در ۲۷ مهر (۱۸ اکتبر) سال جاری به پایان می‌رسد و پس از این تاریخ جمهوری اسلامی امکان خرید و فروش تسلیحات را خواهد داشت. اما این مسئله موجب شده است تا رژیم آمریکا از یکسال قبل نسبت به پایان این محدودیت موضع‌گیری کند. با شروع سال جدید میلادی و نزدیک شدن به تاریخ مذکور، اقدامات کاخ سفید نیز شدت گرفت.
در همین رابطه وزیر خارجه رژیم آمریکا اعلام کرد کشورش حتی با پایان گرفتن تحریم‌های سازمان ملل به ایران اجازه نخواهد داد سلاح بخرد. برایان هوک - که پسوند عجیب و غریبِ مسئول امور ایران در وزارت خارجه رژیم آمریکا را به یدک می‌کشد - نیز خاتمه تحریم تسلیحاتی ایران پنج سال پس از امضای توافق هستهای را اشتباهی بزرگ توصیف کرد.
بنابراین با توجه به اینکه رژیم آمریکا دیگر عضو برجام نیست تا بتواند از مکانیسم‌های مندرج در آن علیه کشورمان استفاده کند، پیش‌نویس قطعنامه‌ای را با مضمون تمدید تحریم‌های مذکور برای ارائه به شورای امنیت آماده کرده است.
گفته می‌شود در صورتی که روسیه و چین با این پیش‌نویس مخالفت کنند، آمریکا تلاش خواهد کرد از استدلال حقوقی استفاده کند که نشان دهد همچنان جزء مشارکت‌کنندگان برجام! تلقی می‌شود تا بتواند با فعال کردن مکانیسم ماشه مانع از وتوی آن‌ها شود.
انتشار این خبر از سوی پمپئو موجب شد تا مقامات کشورمان بدان واکنش نشان دهند. در همین راستا علی شمخانی دبیر شورای‌عالی امنیت ملی ایران در توئیتی نوشت: «پیکر کم جان برجام با دور زدن قطعنامه ۲۲۳۱ و تداوم غیرقانونی تحریم تسلیحاتی ایران به مرگ ابدی خواهد رفت. ویروس تحریم، ابزار کاخ سفید برای بقای هژمونی رو به افول آمریکا است. اروپا کدام سو ایستاده؛ «حفظ آبرو و تقویت چندجانبه‌گرایی» یا پذیرش مجدد تحقیر و کمک به یکجانبه‌گرایی؟»
حجت الاسلام و المسلمین حسن روحانی هم در نشست هیئت وزیران، یک روز پیش از سالگرد خروج آمریکا از برجام تاکید کرد: «لغو تحریم تسلیحاتی، جزو لاینفک برجام است. اگر تحریم تسلیحاتی روزی بخواهد تحت هر عنوان با هر بیان و با هر مکانیزمی برگردد، پاسخ ما همانی است که من در نامه‌ای به سران ۴+۱ در پاراگراف آخر نوشتم و سران خوب می‌دانند که جواب ما آن روز چه خواهد بود و آن‌ها می‌دانند چنین خطایی چه عواقب وخیمی برای آن‌ها دارد.»
وی خاطر نشان کرد: «حق مسلم ایران است که به‌زودی از تحریم‌های تسلیحاتی در چارچوب قطعنامه ۲۲۳۱ خارج شود. ما اگر سلاحی بسازیم یا بخریم، این سلاح برای دفاع از ملت‌ها است. سلاح ما بنزین بر آتش نیست؛ بلکه آب بر آتش است و نمی‌گذاریم جنگی آغاز شود.
روحانی همچنین ایده بازگشت دوباره رژیم آمریکا به برجام با شرایط فعلی را رد کرد و گفت: «دیگر برای آن‌ها برجامی وجود ندارد و برای آن‌ها تمام شده است. مگر این که آن‌ها دوباره بیایند درخواست بدهند و دوباره همه اعضا بپذیرند و تمام خطا‌ها را جبران کنند و تمام تحریم‌ها را کنار بگذارد که آن هم شرایط خاصی دارد.»
در همین خصوص ابوالفضل ظهره‌وند عضو پیشین تیم هستهای در گفت‌وگو با میزان تصریح کرد: «آمریکا تلاش دارد از فرصت کرونایی استفاده کنند و به طرف‌های دیگر توافق هستهای فشار بیاورد تا بتواند راه حلی برای تمدید دائمی تحریم‌های تسلیحاتی پیدا کند. زیرا اکنون بحث تمدید نیست بلکه موضوع دائمی‌کردن محدودیت‌هاست. خوشبختانه خروج آمریکا از برجام زمینه را برای آن‌ها تنگ کرده است هرچند که تلاش می‌کنند در چارچوب قطعنامه ۲۲۳۱ بندی پیدا کنند که آن بند موضوع خروج ایالا متحده از برجام را نادیده بگیرد و لذا طبق آن هر یک از اعضای شورای امنیت بدون الزام به عضویت در برجام، بتواند خواستار بازنگری شود. این مسئله تفسیر موسع می‌خواهد و همه اعضای شورای امنیت باید با آن همراهی کنند، اما من بعید می‌دانم چین و روسیه این موضوع را قبول کنند.»
وی افزود: «همچنین گفته می‌شود آمریکا درصدد اعمال فشار به چینی‌هاست تا بتوانند در این حوزه با طرح مسائلی مانند دریافت غرامت از چین بابت شیوع کرونا، سکوت یا عدم وتو این کشور به پیش‌نویس قطعنامه علیه ایران را تضمین کند. اما این توهم و تخیل آمریکایی‌هاست. در شرایط امروز پسا کرونا، مسائل در روابط بین غرب با چین و روسیه و حتی در مناسبات اتحادیه اروپا و آمریکا به حدی بحرانی شده که تحریم تسلیحاتی ایران نمی‌تواند رقمی باشد.»
محمدجواد ظریف نیز در واکنش فرافکنی‌ها آمریکا برای تمدید تسلیحاتی ایران در صفحه توئیتر خود نوشت: «آمریکا مدتهاست که در صدر کشور‌های هزینه کننده نظامی، فروشندگان تسلیحات، آغازگران و تحریک کنندگان جنگ و سود برنده از مناقشات نظامی در جهان قرار دارد. اما مایک پمپئو که خود در حال سرازیر کردن سلاح به دنیاست، ظاهرا به شدت نگران ایران است که تا سال ۱۹۷۹ مشتری بزرگ تسلیحات آمریکا بود.»
واقعیت آن است که قطعنامه ۲۲۳۱ مستقل از برجام نیست که آمریکا بتواند با جلب نظر دیگر اعضای شورای امنیت، علیه ایران از آن استفاده کند. این قطعنامه در جهت حمایت و تضمین برجام تصویب شد و اکنون که رژیم آمریکا از برجام خارج شده است، عملا امکان استفاده از قطعنامه مذکور (به عنوان بخشی از توافق هستهای) را ندارد. به کارگیری مکانسیم ماشه و یا استناد به قطعنامه برای بازگرداندن و تمدید تحریم‌ها فقط در صورتی ممکن است که «اعضای برجام» از آن استفاده کنند البته منوط به شرایط مندرج در توافق.
چرا پایان تحریم تسیلحاتی برای جمهوری اسلامی ایران اهمیت دارد؟
ایران از اویل انقلاب شکوهمند اسلامی تحت تحریم‌های مختلفی به ویژه در حوزه نظامی است. با وقوع انقلاب، رژیم آمریکا قرارداد‌های تسلیحاتی‌اش را لغو کرد و پس از شروع جنگ تحمیلی علی‌رغم کمک‌های همه جانبه دنیا به صدام، ایران حتی در حوزه جنگ‌افزار‌های تدافعی نیز تحت تحریم قرار داشت؛ لذا سابقه این تحریم صرفا به پنج سال اخیر محدود نمی‌شود و تاریخ آن را باید در ۴۱ سال گذشته جستجو کرد. اما اهمیت پایان یافتن تحریم مندرج در برجام بیش از آنکه بتواند بر توان بازدارندگی و آفندی کشور اثر بگذارد، موضوعی مرتبط با اراده ملی است.
در این‌باره ظهره‌وند گفت: «در بازه زمانی که ایران تحریم شد، آیا ما ضعیف‌تر شدیم؟ خیر. ما آنچه را که خواستیم در داخل ساختیم. این در حالی است که در دکترین نظامی جمهوری اسلامی عملیات تهاجمی جایی ندارد. معمولا تسلیحاتی که در حوزه دفاعی است را خودمان به نحو احسن تولید می‌کنیم. اما برای حاکمیت و اراده ملی کشور‌ها از جمله ایران این قبیل محدودیت‌ها درست نیست. هیچ کشوری نباید اراده‌ای را از جمهوری اسلامی ایران بگیرد؛ لذا از این زاویه برای ما مهم است که تحریم‌ها در موعد مقرر برداشته شود.»
به همین دلیل علی ربیعی سخنگوی دولت نیز با اشاره به لزوم برداشته این ممنوعیت‌ها عنوان کرد: «اعضای شورای امنیت و برجام به خوبی می‌دانند تمدید تحریم‌های تسلیحاتی ایران پیامد‌های وخیمی نه تنها برای برجام بلکه فراتر از آن، برای امنیت و ثبات منطقه خواهد داشت.»
همچنین ظریف در نامه خود به آنتونیو گوترش دبیرکل سازمان ملل که به مناسبت سالگرد خروج رژیم آمریکا از برجام نوشته شد گفت: «رفتار‌های آمریکا در تناقض آشکار با قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت است و خروج این کشور از برجام به معنای خاتمه مشارکتش در این توافق است.» وی خاطر نشان کرد: «مواضع دولت آمریکا ممکن است اوضاع را به شرایط غیرقابل‌کنترل بکشاند.»
راهکار‌های ایران برای مقابله با تمدید تحریم‌های تسلیحاتی
در روز‌های اخیر به موازات اظهارات مقامات آمریکایی مبنی بر جلوگیری از خاتمه تحریم‌های تسلیحاتی ایران، برخی در داخل به خروج از ان. پی. تی به عنوان اقدام مقابله‌ای اشاره کردند تا بلکه از این طریق جامعه جهانی تحت فشار قرار بگیرد و وارد همکاری با رژیم آمریکا نشود.
اما ظهره‌وند در گفت‌وگو با میزان با رد این راهکار تاکید کرد: «الان زمان خروج از ان. پی. تی نیست و حتی طرح آن نیز به نفع کشور نخواهد بود. زیرا ما می‌توانیم از ظرفیت‌های برجام استفاده کنیم. برخی منتقدان پیشتر هم پیشنهاد خروج از برجام می‌دادند، اما امروز ثابت شد این کار درست نبود. اگر از برجام خارج شده بودیم معادلات به ضررمان بود. ولی امروز حضور ایران در برجام و خروج آمریکا از آن، توپ را در زمین این کشور نگه داشته است. شرایط ان. پی. تی هم به همین صورت است. خروج از آن ما را به انزوا می‌برد و باعث می‌شود خواسته‌های آمریکا محقق شود.
نکته مهم آنکه خارج شدن از ان. پی. تی فقط یکی از ظرفیت‌ها ایران است، ولی تا زمانی که ظرفیت‌های دم‌دستی‌تری داریم که هنوز مورد استفاده قرار نگرفته‌اند، چه لزومی دارد دست به این کار بزنیم و جامعه جهانی علیه خودمان کنیم؟!»
وی با اشاره به پروتکل الحاقی برجام و همچنین بازرسی‌های فراپروتکلی که در حال انجام است گفت: «ایران هنوز در چارچوب برجام همکاری‌های خود را ادامه می‌دهد. اگر قرار بر آن شد که تحریم‌های تسلیحاتی تمدید شود، ما می‌توانیم به اجرای پروتکل الحاقی و بازرسی‌ها پایان دهیم و تا نقطه صفر تعهدات پیش برویم.»
این تحلیل‌گر مسائل بین‌المللی ادامه داد: «ما نباید جنازه برجام را بر دوش بگیریم، در حالی که امروز جنازه برجام روی دوش ۱+۴ است باید کماکان بماند. برجام یک چک برگشتی است، اما چک برگشتی را پاره نمی‌کنند نمی‌سوزانند. ما باید بر پایه این چک برگشتی مطالبه کنیم. در این راستا باید دیپلماسی رسانه‌ای تقویت شود. باید در محیط بین‌الملل به طور مستمر واکنش نشان دهیم. سکوت ما آمریکا را گستاخ می‌کند. هدف ما از پذیرش تحریم تسلیحاتی، فرصتی برای رسیدن به اهدافمان در برجام بود. اما وقتی آن اهداف اجرایی نشدند، نباید اجازه دهیم محدودیت جدیدی به ما اضافه شود. ما باید دائم به دنیا یادآوری کنیم و حافظه تاریخی که دائم به محاق می‌رود را زنده کنیم.»
ظهره‌وند تصریح کرد: «شرایط پسا کرونا به نفع ماست. قبل از کرونا وضع فرق می‌کرد. امروز ترامپ از داخل تحت فشار قرار دارد؛ و در محیط بین‌الملل نیز موقعیت آن تضعیف شده ضمن آنکه در آستانه انتخابات است؛ لذا این مقطع موقع تهاجم ما است و نباید ساکت باشیم و بگذاریم آن‌ها کاری بکنند و ما صرفا در واکنش به آمریکایی‌ها تحرکاتی داشته باشیم. بلکه دائما باید مطالباتمان را در برجام مطرح کنیم؛ بنابراین آن چیزی که می‌تواند بازندارندگی کامل ایجاد کند نوع کنش سیاسی و حقوقی است که در خنثی کردن اقدامات آمریکایی‌ها تعیین خواهد بود.»
براین اساس جمهوری اسلامی ایران می‌تواند از موقعیت متزلزل ترامپ در آستانه انتخابات ریاست جمهوری و همچنین تغییراتی که در مناسبات این کشور با متحدان اروپایی و همچنین چین و روسیه ایجاد شده است استفاده کند.