ایران به زودی پیر می‌شود
با این‌که جمعیت ایران هرسال دارد بزرگ‌تر از سال قبل می‌شود، ولی جمعیت‌شناسان نگران جمعیت‌اند، نگران پیر شدنش، این‌که تعداد عصا به دست‌ها و عینک‌ته‌استکانی‌بزن‌ها و آدم‌هایی که زمینگیر و بیمار، نیازمند کمک دیگرانند روز به روز بیشتر شود و آن‌وقت ناچار باشیم با چراغ گرد شهر بگردیم و جوان پیدا کنیم. البته تا آن روزِ هولناک تخمین زده‌اند که چند دهه مانده، ولی اگر با همین فرمان و روی همین خطی که هستیم برویم ترکیب جمعیتی کشورمان جوگندمی خواهد بود. البته با غلبه تار‌های سفید بر رشته‌های سیاه.
آمار‌های مربوط به ازدواج‌ها و طلاق‌ها و ولادت‌ها را که مرور می‌کنیم چندان چنگی به دل نمی‌زنند و هرچه به عقب برمی‌گردیم و گذشته را با امروز مقایسه می‌کنیم عدد‌ها دارند کوچک‌تر می‌شوند تا جایی که اکنون می‌توانیم بنویسیم مردم سال ۹۹ ایران به پشت سرشان که نگاه می‌کنند، می‌بینند که سال به سال دارند کمتر ازدواج می‌کنند و کمتر تصمیم به بچه‌دار شدن می‌گیرند و در نتیجه آماری را می‌سازند که بحث امروز ماست؛ بحث پا به سن گذاشتن مادران و پدران هنگام تولد نخستین فرزندشان و شکل‌گرفتن یک اختلاف سنی معنی‌دار در مثلث مادر، پدر و فرزند.
۱.۱۹۶.۱۳۴
این آمار مربوط به ولادت‌های ثبت‌شده در کشورمان در سال ۹۸ است؛ یک‌میلیون و ۱۹۶ هزار و ۱۳۴ تولد که در ۳۶۵ روز سال ثبت شده‌است. سهم هر روز سال ۹۸ از این تولد‌ها به طور میانگین ۳۲۷۷ مورد بوده است.
پارسال طی ۱۲ ماه سال ۶۱۶ هزار و ۴۸۶ نوزاد پسر در کشور به دنیا آمد که سهم هر روز ۱۶۸۹ تولد بود درحالی‌که دختر‌هایی که در سال ۹۸ به دنیا آمده‌اند ۵۷۹ هزار و ۶۳۸ نفر بودند که برای هر روز به طور میانگین می‌شود ۱۵۸۸ دختر نورسیده.
۲
تعداد استان‌هایی که درسال ۹۸ کمی برخلاف میانگین کشوری رفتار کرده اند و فرزندآوری شان در سنین بالاتری اتفاق افتاده این عدد یک رقمی است. آمار‌های سازمان ثبت احوال کشور نشان می‌دهد دو استان تهران و اصفهان در سالی که گذشت مادرانی با میانگین سنی ۳۰ سال داشته اند و میانگین سنی شان هنگام ثبت تولد نوزادشان یک سال بیشتر از میانگین کشوری بوده است. سال گذشته میانگین سنی مادران ۲۹ سال بوده، ولی این میانگین در استان‌های سیستان و بلوچستان ۸/۲۵ سال، گلستان ۶/۲۷ سال، اردبیل ۲/۲۸ سال و در خراسان شمالی ۳/۲۹ بوده است. این استان‌ها همان نقاطی هستند که معمولا ازدواج‌ها در آن‌ها زودتر رخ می‌دهد و طبیعی است که زنان نیز در آن‌ها زودتر صاحب فرزند شوند.
۸
افزایش میانگین سنی مادران چیزی نیست که مختص امروز و دیروز باشد بلکه پدیده‌ای به بزرگی این عدد است. دست‌کم هشت سال است که به طور متوالی میانگین سنی مادران کشور درحال افزایش است و سن زنان سال به سال درحال فاصله گرفتن با نوزادانشان است. در سال ۹۰ این میانگین سنی ۴/۲۴ سال بود که در سال ۹۱ به ۵/۲۷ سال رسید. این میانگین برای سال ۹۲، ۷/۲۷ سال و برای سال ۹۳، ۲۸ سال بود که در سال ۹۴ به ۴/۲۸ سال افزایش یافت. در سال ۹۵ میانگین سنی مادرانی که تازه صاحب فرزند می‌شدند به ۷/۲۸ سال رسید و پس از آن این عدد بزرگ و بزرگ‌تر شد تا در سال ۹۸ تا ۲۹ سال کش آمد.
۹۸
این تاریخی‌ترین سال در ۵۰ سال گذشته است نه به خاطر همه اتفاقات تلخی که در سال ۹۸ رخ داد بلکه به سبب کمترین میزان تولد‌هایی که در آن ثبت شد. سال ۹۸، یک میلیون و ۱۹۶ هزار و ۱۳۵ نوزاد در کشورمان پا به جهان هستی گذاشتند، درحالی که این رقم در سال قبل از آن یک میلیون و۳۶۶ هزار و ۴۹۱ نفر بود. به این ترتیب میزان موالید در سال ۹۷ نیز نسبت به سال ۹۶ کمتر شد، چون آمار سال ۹۶ یک میلیون و ۴۸۷ هزار و ۸۶۱ مورد است.
این روند کاهشی گریبان سال ۹۶ را نیز نسبت به سال ۹۵ گرفته و تولد‌های سال ۹۶، تقریبا ۴۱ هزار مورد کاهش یافته است. کاهش تولد‌ها البته پس از بررسی روند کاهشی ازدواج‌ها از سالی به سال دیگر قابل فهم می‌شود. در سال ۹۷، ۶۰۸ هزار و ۴۱۶ نفر در کشور ازدواج کرده‌اند که این رقم در سال ۹۶، ۶۰۸ هزار و ۸۵۰ ازدواج بوده است که نسبت به سال ۹۴ فاصله معنی‌داری داشته است. پنج سال پیش در عرض ۳۶۵ روز سال، ۷۰۰ هزار و ۲۷۵ زوج پای سفره عقد نشستند.
۲۹
میانگین سنی مادران در سال ۹۸ این عدد دورقمی است، میانگین سنی زنانی که توانسته‌اند در جای‌جای کشور فرزند زنده به دنیا بیاورند، مادر شوند و سن‌شان لابه‌لای آمار‌ها بیاید. این میانگین در سال ۹۷، ۲۹ سال و یک‌ماه بود. گرچه یک‌ماه زیاد به چشم نمی‌آید و چندان قابل تفسیر نیست، ولی به هر حال آمار‌ها می‌گوید زنانی که در سال ۹۷ مادرشده اند به طور میانگین یک‌ماه از مادران سال ۹۸ بزرگ‌تر بوده‌اند. جالب این‌که بیشترین ولادت‌های سال ۹۷ نیز متعلق به مادران ۲۸ ساله بود که ۸۳هزار و ۵۴۹ فرزند به دنیا آورده‌اند و رکورد صاحب فرزند شدن را به نام خود ثبت کرده‌اند.
۱۰۲
رتبه‌مان در جهان فعلا این رقم است، فعلا که یعنی تا سال ۹۸ خورشیدی و درست هنگامی که پایگاه اطلاعاتی ورد‌پاپیولیشن داشت جمعیت جهان و آینده کشور‌ها را سبک و سنگین می‌کرد. رتبه ۱۰۲ جهان از نظر جمعیت فعلا برای ما یک حاشیه امن است، ولی اگر همراه اطلاعات این پایگاه به ۳۰ سال بعد برویم و خودمان را در سه دهه آینده برانداز کنیم حتما نگران می‌شویم. ورد‌پاپیولیشن تخمین زده است که تا ۳۰ سال آینده یعنی در سال ۲۰۵۰ میلادی که مصادف است با سال ۱۴۲۸ خودمان، ۳۰ درصد جمعیت ایران سالخورده می‌شود و نام کشورمان به‌عنوان یکی از پیرترین کشور‌های جهان برده خواهد شد. اکنون که ما ترسی به دل نداریم جمعیت کشورمان هنوز جوان است و فقط ۶ درصد کل ایرانی‌ها سالخورده قلمداد می‌شوند، اما اگر تا ۳۰ سال آینده این سالخوردگی جمعیت پنج برابر بیشتر شود، چه کسی است که تضمین دهد ما نمی‌شویم ژاپن، ایتالیا، پرتغال و آلمان یا حتی فنلاند و بلغارستان و یونان امروزی که موی کشورشان زیر سایه سالمندان‌شان سپید شده است. زنان و مردان ایرانی طبق آمار‌های رسمی سال به سال کمتر ازدواج می‌کنند و سال به سال دیرتر بچه‌دار می‌شوند. پس در واقع نسبت به گذشته فرصت کمتری برای فرزندآوری دارند که این مهم‌ترین توضیح برای روند پیر شدن جمعیت است. برای توضیح شکل‌گیری جمعیت سالخورده باید از «پنجره جمعیتی» حرف زد. این یک اصطلاح در جمعیت‌شناسی است که وقتی باز است یعنی تعداد جمعیت جوان و میانسال کشور که نیروی کار کشورند، در وضعیت خوبی قرار دارد، ولی وقتی بسته می‌شود معنی‌اش کم شدن زاد و ولدها، کاهش شدید جمعیت جوان و حرکت جمعیت به سمت پیری است.
۴۰۴
این یک میانگین سنی است، البته به ماه. به سالش می‌شود ۳۳ سال و هشت ماه و به ماهش می‌شود ۴۰۴ که گویای میانگین سنی مردانی است که سال ۹۷ برای نخستین بار طعم پدر شدن را چشیده اند. بیشترین ولادت‌های این سال متعلق به مادران ۲۸ ساله و مربوط به پدران ۳۲ ساله بوده که ۸/۹ درصد از ولادت‌ها نیز زمانی اتفاق افتاده که این زنان و مردان جوان یا یک سال از ازدواجشان گذشته بود یا کمتر از یک سال.
سال قبل از آن نیز یعنی سال ۹۶ هم میانگین سنی پدر و مادر‌ها عدد بزرگی بوده است؛ برای زنان ۲۹ سال و برای مردان ۵/۳۳ سال. در واقع سه سال قبل کسانی که مادر و پدر شدند، سال‌های اوج جوانی را مدتی بود که پشت سر گذاشته بودند و بیشترین زایمان‌ها توسط زنان ۲۸ ساله انجام شده بود. مردانی هم که در این سال پدر شدند به طور متوسط ۳۱ ساله بودند که در واقع ۳۰ بهار و سه دهه از عمرشان گذشته بود.
۹۵
این سالی است که آخرین سرشماری نفوس و مسکن کشور درآن انجام شده و هنوز آمار‌های استخراج شده از آن مبنای آماردهی است. در این سال ۴/۷۴ درصد از زنان کشور مادر بوده‌اند که جمعیت‌شان نسبت به سال ۹۵، ۴/۴ درصد رشد کرد.
میانگین سنی مادرانی که فرزند زنده به‌دنیا آورده‌اند در این سال ۵/۴۱ سال بوده و حدود ۱۵ درصد از مادران در سال ۹۵، ۳۰ تا ۳۴ سال بوده‌اند. این درحالی است که درصد مادران ۳۰ تا ۳۹ ساله ۷/۲۷ درصد از کل مادران کشور را تشکیل می‌داده است. در سال ۹۵ میزان باروری کل در کشور که تعداد فرزند به‌ازای هر مادر را نشان می‌دهد ۱/۲ درصد بوده یعنی سهم هر مادر به‌طور میانگین یک‌دهم بیش از دو فرزند. در این سال بیشترین میزان باروری نیز متعلق به زنان گروه سنی ۲۵ تا ۲۹ سال بوده به‌طوری که آمار‌ها نشان می‌دهد هر هزار زن ایرانی در این گروه سنی ۱۱۴ فرزند به دنیا آورده‌اند.
در سال ۹۵ همچنین میانگین سنی مادران در زمان ثبت تولد نوزادان ۷/۲۸ سال بوده که نسبت به سال ۹۱، ۱/۱ سال افزایش یافته است. در این سال میانگین سنی زنانی که مادر شده‌اند در شهر‌ها ۲۹ سال و در روستا‌ها ۲۸ سال ثبت شده است.
پیری جمعیت پابه‌پای پیری مادران
هرچه میانگین سن اولین بارداری خانم‌ها بالاتر برود، طول دوران باروری آن‌ها افزایش پیدا می‌کند. در نتیجه این اتفاق نیز تعداد دفعات باردار شدن زنان به طور میانگین کمتر می‌شود و در پی آن جمعیت جوان کشور نیز در بلندمدت کاهش می‌یابد؛ بنابراین پیری امروز مادران، پیری جمعیت ایران در آینده‌ای نه‌چندان دور را به همراه خواهد داشت. حال در این شرایط، وقتی ما به دنبال رشد نرخ فرزندآوری مردم و جلوگیری از پیری جمعیت در آینده هستیم، باید تمام هم و غم خود را روی پایین آوردن سن ازدواج بگذاریم تا خانم‌ها بتوانند زودتر باردار شوند و خانواده‌ها فرصت بیشتری برای افزایش تعداد فرزندان خود داشته باشند.
در این میان، مهم‌ترین اتفاقی که می‌تواند تاثیر به‌سزایی در کاهش سن ازدواج جوانان داشته باشد، رشد حمایت‌های اقتصادی دولت از زوج‌های جوان و فراهم کردن بستر‌های اجتماعی و فرهنگی لازم برای ازدواج است. البته در کشور ما از سال ۸۴ قانون تسهیل ازدواج جوانان تصویب شده است، قانونی که هرکدام از مواد آن می‌تواند یکی از پیش‌نیاز‌های ازدواج جوانان اعم از اشتغال، مسکن و... را تامین کند. اما متاسفانه بسیاری از بند‌های این قانون در طول زمان به فراموشی سپرده شده و اجرای آن هنوز روی زمین مانده است. همچنین در طرح تعالی جمعیت و خانواده نیز که سال‌هاست در دستور کار مجلس قرار دارد نیز راهکار‌های مناسبی برای تامین بستر‌های لازم برای ازدواج جوانان پیش‌بینی شده، اما همچنان بعد از حدود هشت سال این طرح در پیچ‌وخم بهارستان گیر کرده است.
نکته دیگر اینجاست که براساس آمار اعلام‌شده سازمان ثبت احوال کشور، میانگین سن اولین بارداری نه فقط در استان‌های برخودار مثل تهران و اصفهان، بلکه در استان‌های کم‌برخوردار مثل گلستان و سیستان و بلوچستان نیز بالاتر رفته است. بر این اساس می‌توان پیش‌بینی کرد که در سال‌های آینده نرخ باروری حتی در استان‌های محروم کشور نیز بیش از پیش کاهش پیدا کند. همان‌طور که نرخ باروری در استان سیستان و بلوچستان در سال‌های اخیر از ۹ به زیر ۵/۳ رسیده است. مساله‌ای که نشان می‌دهد نگرانی از وقوع بحران جمعتی فقط مختص کلانشهر‌ها نیست و حتی در شهر‌ها و روستا‌های کوچک‌تر نیز با کاهش شدید نرخ رشد جمعیت در سال‌های آینده مواجه خواهیم شد.
جامعه در خطر است
آمار سازمان ثبت احوال کشور از این حکایت دارد که میانگین سن اولین بارداری خانم‌ها افزایش پیدا کرده‌است. اتفاقی که نتیجه طبیعی بالا رفتن سن ازدواج دختران محسوب می‌شود. البته از چند دهه قبل پیش‌بینی می‌شد که با توجه به رشد مدرک‌گرایی، افزایش نرخ بیکاری، دشوار شدن شرایط معشیتی و گسترده شدن روابط غیرشرعی میانگین سن ازداوج دختران و پسران در کشور بالا برود، این پیش‌بینی نیز امروز در سایه اهمال مسؤولان در فراهم کردن بستر‌های اقتصادی و اجتماعی لازم برای ازداوج جوانان به وقوع پیوسته است.
علاوه بر بالا رفتن سن ازدواج، افزایش نگرانی زوج‌های جوان از آینده‌ای که ممکن است برای فرزندانشان رقم بخورد نیز بر افزایش سن اولین بارداری خانم‌ها تاثیر بسیاری گذاشته است. امروزه افراد قبل از اقدام برای فرزندآوری نسبت به نحوه تامین هزینه‌های رشد و تحصیل فرزند احتمالی خود و همچنین شرایط لازم برای ازدواج، استخدام و تامین مسکن او دغدغه زیادی دارند. خیلی از زوج‌ها نیز وقتی همه این مسائل را پیش خود حساب و کتاب می‌کنند، از تصمیم خود برای فرزنددار شدن دست می‌کشند.
اما خود مساله افزایش میانگین سن مادر شدن نیز تبعات مختلفی بر جامعه خواهد داشت. اصولا احتمال بارداری خانم‌ها بعد از ۴۰ سالگی به شدت کاهش پیدا می‌کند و بنابراین هرچه میانگین سن مادر شدن به این عدد نزدیک شود، تعداد بارداری افراد کمتر خواهد شد و جمعیت کشور به طور محسوسی کاهش پیدا خواهد کرد. این مساله هم کاهش نیروی انسانی جوان در سال‌های آینده را در پی خواهد داشت و حتی می‌تواند کشور را با بحران جمعیتی مواجه کند.
از سویی دیگر، افزایش سن اولین بارداری خانم‌ها موجب ایجاد فاصله سنی زیاد بین والدین و فرزندانشان می‌شود. در این شرایط وقتی فرزند به دوره نوجوانی و جوانی رسیده‌است، والدین او به اواخر دوران میانسالی پا گذاشته‌اند و نمی‌توانند از نظر روحی و روانی از فرزندشان حمایت کنند. همه این مسائل نشان می‌دهد افزایش سن اولین بارداری موضوعی خطرناک است که باید هرچه زودتر برای جلوگیری از آن به طور اساسی برنامه‌ریزی شود.