«حکیم عمر خیام» شاعری جهانی و دانشمند زمان خود بود

کامران شرفشاهی در گفت‌وگو با ، پیرامون شخصیت حکیم عمر خیام گفت: غیاث‌الدین ابوالفتح عُمَر بن ابراهیم خَیّام نیشابوری از جمله شناخته شده‌ترین چهره‌های شعر فارسی در عرصه جهان است، شهرت این شاعر به واسطه رباعیات وی بوده است لذا به عنوان سلطان رباعی سرایی در جهان شناخته می‌شود، البته برخی نیز بر این باورند که خیام شاعر با خیام دانشمند تفاوت دارد در حالی که این تفکر بسیار نادرست است، متاسفانه در خصوص زندگی خیام اطلاعات بسیار اندکی در دست است، اما آنچه بر جای مانده حقیقت است و هیچ شک و شبهه‌ای در آن وجود ندارد.

وی خیام را دانشمند عصر خود دانست و بیان کرد: خیام را عموماً به عنوان یک دانشمند درجه یک و نابغه‌ای کم نظیر در علوم عصر خویش می‌شناسند، حتی تقویم شمسی نیز از ابداعات این چهره بزرگ علمی فرهنگی به شمار می‌رود.

شرفشاهی پیرامون کمبود آثار بر جای مانده از خیام ابراز کرد: آثار متعددی را به خیام نسبت دادند که برخی از این آثار در طول زمان به یغما رفته و به دست ما نرسیده‌اند، درخصوص رباعیات خیام نیز سخنان فراوانی است و صاحب نظران بر سر تمام رباعیاتی که منسوب به اوست اتفاق نظر ندارند و تاکنون کتاب‌هایی متفاوت تحت عنوان رباعیات خیام منتشر شده است، این عدم اتفاق نظر به خوبی آشکار است و بسیاری بر این باورند که نباید هر اثری را به خیام نیشابوری بزرگ و دارای اندیشه‌های عمیق نسبت داد.

وی به انتشار آثار خیام توسط فیتز جرالد اشاره و اظهار کرد: بخشی از شهرت جهانی خیام به ترجمه رباعیات آن توسط فیتز جرالد بازمی‌گردد که موجب آشنایی غربی‌ها و ملل دیگر غیر فارسی زبان با آثار این شخصیت شد. البته فیتز جرالد در ترجمه‌های خود گاه نتوانسته حق مطلب را ادا کند و آنچه را که تحت عنوان ترجمه رباعیات خیام ارائه کرده است با فرهنگ ما و با آنچه در آثار خیام ارائه شده مطابقت ندارد، در واقع استنباط وی از برخی شعر‌ها متفاوت است و در مجموع می‌توان گفت که علیرغم همه این جهت‌پگیری‌ها جایگاه خیام به عنوان شاعری با اندیشه‌های عمیق در ادبیات فارسی غیر قابل انکار بوده و از سوی دیگر شخصیت علمی این مرد بزرگ شایستگی تحسین و ستایش بسیار است.

شرفشاهی در مورد ترجمه آثار خیام تصریح کرد: اشخاص دیگری به جز فیتز جرالد کوشیدند تا رباعیات خیام را به زبان‌های دیگر برگردانند، اما همچنان مشهورترین ترجمه از شعر خیام ترجمه جرالد است که دلبستگی فراوانی به خیام داشته است، در عین حال تلاش‌های فراوانی برای برگزاری کنگره جهانی خیام‌نیشابوری در جریان است که امید می‌رود تا به زودی به نتیجه برسد و شاهد ارائه تازه‌ترین ترجمه‌ها و پژوهش‌های خیام شناسان ایران و سایر کشور‌های جهان باشیم.

وی به مضمون اشعار خیام اشاره و تاکید کرد: در عمده‌ترین و باور پذیر‌ترین آثار خیام شاهد دعوت برای غنیمت شمردن دم و زندگی دنیوی هستیم وی در آثارش به انسان هشدار می‌دهد که پس از مرگ دیگر بازگشتی به دنیا نخواهد داشت لذا به جای آن که روزگار را به حسرت بگذراند بایستی از آن بهره برداری مثبت نماید. او شاعری است که همگان را دعوت می‌کند که زندگی و لحظه لحظه آن را به شادکامی بگذرانند و از آن بهره مناسب ببرند و نزاع بی حاصل را فراموش کنند.

شرفشاهی در مورد اندیشه‌های خیام ابراز کرد: خیام معتقد است آدمی بر سر آنچه پایدار نیست و به عبارتی از دست رفتنی است نباید تاکید کند و به آن دل بسپارد بلکه عمر خود را صرف دست ‌یابی به زندگی ارزشمندی کند که جاودانه خواهد ماند و تعلقات دنیا را پوچ داند، زیرا پس از مرگ همانند سایر فوت شدگان خواهد بود.

وی به ابهامات در مورد اشعار و دوره زندگی خیام پرداخت و افزود: بسیاری از پژوهشگران بر این باورند که ابهام‌هایی که در مورد خیام وجود دارد به این خاطر است که او در عصر و دوره‌ای از تاریخ زندگی می‌کرده که خفقان وجود داشته و عصر آن دوران، تاب اندیشه‌های بلند و عمیق او را نداشته است.

شرفشاهی در همین راستا ادامه داد: رویکرد خیام به هستی و پرسش‌های ذهن سوز و توان فرسای وی آثاری ارزشمند را عرضه کرده، مشابه همین رویکرد در آثار همشهری او یعنی عطار نیز دیده می‌شود؛ به عبارتی دیگر خیام برای بیان اندیشه‌های خود و برای آن که متهم به کفر و بی دینی و یا تهمت‌هایی از این قبیل نشود ناگزیر بوده تا آثار را به صورت پراکنده و یا در جمع خاصی بیان کند لذا نتوانسته مانند سایر شاعران دیوانی مستقل از خود بر جای بگذارد و یا نام او به عنوان یک شاعر و سراینده رباعیات معترضانه به صراحت ثبت شود.

وی عصر زندگی خیام را مورد بررسی قرار داد و بیان کرد: اگرچه امروز رباعیات این شاعر بزرگ در کشور و یا در گوشه و کنار جهان آزادانه زمزمه می‌شود، اما در عصر خیام، خفقان وجود داشته و همواره بیم از جان سبب می‌گشته تا خیام در کنار کار علمی اندیشه‌های خود را در قالب شعر محفوظ بدارد.

شرفشاهی شاخص و معیار شناخت اشعار خیام را مطرح و خاطرنشان کرد: معمولا نسخه شناسان و خیام پژوهان آثار خیام را بر اساس استناد تذکره‌های دوران وی مورد سنجش قرار می‌دهند نزدیکی این آثار سندی مناسب برای شعر خیام شناخته می‌شود، تعداد رباعیات خیام که تردیدی در آن نیست بین ۱۸ تا ۳۰ رباعی برشمرده شده و بقیه رباعیات را به شاعران دیگری متعلق می‌دانند که یا هم نام خیام بوده‌اند و یا تخلص خیام را یدک می‌کشیدند لذا دیده شده کسانی به سرودن رباعی بپردازند و آن را به عمر خیام نیشابوری اطلاق دهند.