مجلس شانزدهم؛ از تصویب طرح ملی صنعت نفت تا بازگشت آیت‌الله کاشانی

دوره شانزدهم را می‌توان از مهمترین دوره‌های مجلس شورای اسلامی برشمرد، انتخابات این دوره در زمان ساعد برگزار شد ودولت ساعد تمام تلاش خود را برای اعمال نفوذ در آرا و فرستادن نمایندگان موافق تصویب قرارداد گس – گلشائیان به مجلس به کار گرفت.

به دنبال این عمل ساعد، جمعی از مردم تهران به عنوان اعتراض به سوء جریان انتخابات به رهبری دکتر مصدق در دربار تحصن کردند. انتخابات تهران تجدید شد و با موفقیت اعضای جبهه ملی خاتمه یافت.قبل از خاتمه انتخابات تهران مجلس گشایش یافت و انتخابات هیات رئیسه صورت گرفت که در آن سردار فاخر حکمت برای ریاست مجلس برگزیده شد.

در این دوره آیت‌الله کاشانی که به لبنان تبعید شده بود در میان استقبال باشکوه مردم به تهران بازگشت و با راهنمایی‌ها و سخنرانی‌های پرشور آیت‌الله کاشانی و تلاش جبهه ملی و نمایندگان اقلیت، در مجلس طرح ملی شدن صنعت نفت به تصویب رسید.

انتخابات دوره شانزدهم
دولت ساعد در این روز‌های پایانی دوره پانزدهم مجلس لایحه گس – گلشائیان را به مجلس فرستاد تا اولا وقت زیادی در اختیار نمایندگان مخالف نباشد، ثانیا بسیاری از نمایندگان با ترس از عدم انتخاب مجدد، رو به رضا و تسلیم در پیش گیرند، اما با سخنرانی‌های طولانی نمایندگان مخالف این دوره به مجلس سرآمد و لایحه مذکور همچنان معوق ماند تا دوره شانزدهم به آن رسیدگی کند.

از این رو در انتخابات دوره شانزدهم بسیار کوشش شد تا از راه یافتن نمایندگان مخالف به مجلس ممانعت شود؛ زیرا در این دوره دو امر مهم باید انجام گیرد: اول اصلاح قانون اساسی که مجلس مؤسسان در اردیبهشت ۱۳۲۸ آن را به عهده مجلس شانزدهم گذاشته بود و دوم تصویب لایحه نفت.

به هر حال با صدور فرمان اجرای انتخابات که برای اولین بار فرمان انتخابات سنا را نیز شامل می‌شد، انتخابات دوره اول سنا و تعدادی از شهرستان‌ها آغاز شد و به جز چند حوزه مانند: کاشان که اللهیار صالح از آنجا به نمایندگی انتخاب شد در بقیه حوزه‌ها، اعمال نفوذ دولت کاملا به چشم می‌خورد.

به دنبال اعتراض شدید به نحوه برگزاری انتخابات دکتر مصدق به همراه ۱۹ تن دیگر به نمایندگی از سوی معترضین در صحن دربار متحصن شدند. پیش از تحصن دکتر مصدق عریضه‌ای خطاب به شاه نوشت و سوءجریان انتخابات شهرستان‌ها را عنوان کرد و خاطر نشان ساخت که مقدمات انتخابات تهران به گونه‌ای نیست که بتوان به آن اطمینان کرد. شاه قول داد که به اعتراضات رسیدگی شود و انتخابات به صورت آزاد برگزار شود. با وجود این انتخابات تهران به همان روال گذشته صورت گرفت و در ۱۶ آبان نتایج انتخابات تهران معلوم شد و با توجه به تمام تقلب‌ها، نام دکتر مصدق، آیت الله کاشانی، دکتر مظفر بقایی، حسین مکی و حائری زاده در راس کاندیدا‌های تهران به چشم می‌خورد.البته کوشش‌های معترضین سبب شدکه انتخابات تهران و حومه فاسد شناخته شود و از طرف انجمن نظارت انتخابات ابطال گردد و تقریبا ۳ ماه بعد در ۱۹ بهمن ماه انتخابات تهران تجدید شد. در تجدید انتخابات، هشت تن از نامزد‌های جبهه ملی به مجلس شانزدهم راه یافتند.

آیت‌الله کاشانی که در تبعید به سر می‌برد غیابا به نمایندگی مجلس انتخاب شد و در دوران نخست وزیری منصور به ایران عزیمت کرد و آن چنان مورد استقبال و احترام عمومی و حتی اقلیت‌های مذهبی قرار گرفت که تا آن تاریخ دیده نشده است.

تحصیلات نمایندگان
۱۲ درصد نمایندگان دارای تحصیلات قدیم در حد مدرسی بودند.
۲۰ درصد نمایندگان دارای تحصیلات قدیم در حد سطح بودند.
۱۳ درصد نمایندگان دارای تحصیلات جدید و در حد دکترا بودند.
۱۵ درصد نمایندگان دارای تحصیلات جدید و در سطح لیسانس و مهندسی بودند.
۱۵ درصد نمایندگان دارای تحصیلات جدید و در سطح دیپلم و فوق دیپلم بودند.
۲۵ درصد نمایندگان دارای تحصیلات جدید و در سطح ابتدایی بودند.

احزاب دوره شانزدهم
پس از پایان دوره پانزدهم مجلس شورای ملی و به خصوص در جریان انتخابات دوره شانزدهم، احزاب و جمعیت‌های جدیدی به وجود آمد که برخی ازآن‌ها بسیار کم دوام بودند. مهمترین احزاب این دوره عبارتند از:

۱. حزب زحمتکشان ملت ایران
این حزب در ۲۶ اردیبهشت ۱۳۳۰، از ائتلاف دکتر بقایی کرمانی و خلیل مکی تشکیل شد. رهبری این حزب را دکتر بقایی که یکی از وکلای موثر مجلس بود به عهده داشت. او به عنوان یکی از متحصنان به دربار در اعتراض به انتخابات مجلس شانزدهم، در شمار بنیانگذاران جبهه ملی بود و حزب زحمتکشان نیز یکی از احزاب تشکیل دهنده این جبهه محسوب می‌شد. این حزب در حقیقت با هدف حمایت از نهضت ملی ایران و گردآوردن نیرو‌های پراکنده مدافع نهضت و ایجاد تشکلی در برابر حزب توده ایجاد شد.
حزب زحمتکشان از همان آغاز به دو جناح تقسیم شد که هر یک وظیفه و نقشی را به عهده گرفتند، جناح بقایی به فعالیت‌های سیاسی و پارلمانی مشغول شد و جناح ملکی به امور تشکیلات، آموزش و انتشارات حزب پرداخت. پس از مدتی ملکی و عده زیادی از دوستان وی از حزب زحمتکشان جدا شدند. حزب زحمتکشان بقایی نیز به مخالفت با دکتر مصدق و نهضت ملی پرداخت و در زمینه سازی کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ با سایر مخالفان مصدق همگام شد. پس از کودتا این حزب در ادوار و مقاطع مختلف چند بار دیگر با همین نام یا با نام جمعیت هواداران آزادی به فعالیت ادامه داد. ارگان حزب زحمتکشان روزنامه شاهد بود حزب زحمتکشان در برخی شهر‌ها نیز فعال بود از جمله در دزفول که روزنامه‌ای به نام فرید دزفول به صاحب امتیازی دکتر گوشه گیر منتشر می‌کرد.

۲. جبهه ملی
جبهه ملی ایران در اول آبان ۱۳۲۸ تشکیل شد. با تشکیل جبهه ملی تمام عناصر ملی و میهن پرست و علاقمندان به آزادی انتخابات و مطبوعات پیرامون آن گرد آمدند تا به منظور استقرار و گسترش حکومتی دموکراتیک که هدف همه آزادی‌خواهان بود به استقلال کامل کشور دست یابند.

پس از تشکیل جبهه ملی، اولین پایه آن آزادی مطبوعات، لغو حکومت نظامی، انتخابات عادلانه اعلام شد. این جبهه برنامه کار خود را استقرار عدالت اجتماعی، اجرای قانون اساسی، انتخابات آزاد، آزادی بیان و عقاید سیاسی، بهبود وضع اقتصادی بیان کرد.

همان گونه که گفتیم، هشت تن از نامزد‌های جبهه ملی در انتخابات تهران به مجلس راه یافتند و در راستای برنامه‌های حزب و به ویژه ملی کردن صنعت نفت فعالیت‌های بسیاری کردند.
فعالیت‌های این تشکل که بیشتر یک جبهه سیاسی بود تا یک حزب سیاسی، بزرگترین اثر را در جریانات سیاسی کشور باقی گذاشت.

۳. حزب ملت ایران بر بنیاد پان ایرانیسم
این حزب انشعابی از حزب پان ایرانیست پزشکپور بود که رهبری آن را داریوش فروهر به عهده داشت و هنگام ملی شدن صنعت نفت از نمایندگان جبهه ملی در مجلس حمایت می‌کرد. روزنامه ندای پان ایرانیسم که گاه به نام‌های آپادانا و مرد فردا منتشر می‌شد، ارگان آن بود و روزنامه آرمان ملت نیز از طرف این حزب منتشر می‌شد.

۴. نیروی سوم
اختلافات درونی حزب زحمتکشان و مواضع جدید بقایی علیه مصدق سبب شد که ملکی و یاران او در مهر ۱۳۳۱ حزب جدیدی به نام نیروی سوم تشکیل دهند و از زحمتکشان جدا شوند.
هفته‌نامه نیروی سوم که ارگان سازمان جوانان حزب زحمتکشان بود از این پس با تبدیل به روزنامه خبری و سیاسی به ارگان نیروی سوم مبدل شد و علم و زندگی نیز به عنوان نشریه تئوریک حزب نیروی سوم انتشار یافت.

این حزب به همراه حزب پان ایرانیسم وحزب ایران که هسته اصلی آن کانون مهندسین ایران بود و جمعیت آزادی مردم ایران – بخش عمده نهضت خدا پرستان سوسیالیست که در سال ۱۳۲۳ به وسیله محمد نخشب شکل گرفت – جبهه مؤتلفه احزاب ملی را در دفاع از نهضت ملی به وجود آوردند و پس از ۲۸ مرداد نیز این چهار حزب احزاب وابسته به نهضت مقاومت ملی را تشکیل دادند.

۵. مجمع مسلمانان مجاهد
این تشکیلات که به رهبری شمس الدین قنات آبادی به وجود آمد، در آغاز درجبهه ملی عضویت داشت و در مبارزات ملی شدن نفت فعال بود، اما پس از چندی در صف نیرو‌های مخالف نهضت ملی به رهبری مصدق قرار گرفت و قنات آبادی به عنوان یکی از نمایندگان اقلیت در مجلس شورای ملی با فراکسیون نهضت ملی به مخالفت برخاست.

روزنامه ملت ما با امتیاز و مدیریت شمس، ارگان مجمع و در شمار جراید فعال مخالف نهضت ملی بود. مدتی نیز روزنامه دموکراسی اسلامی (به مدیریت شمس قنات آبادی) ارگان مجمع محسوب می‌شد. از دیگر روزنامه‌های مجمع مسلمانان مجاهد روزنامه مهر میهن بود که مدیریت آن را نیز قنات آبادی به عهده داشت.

از دیگر احزاب این دوره می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

جمعیت هواداران صلح که در واقع همان حزب توده بود که به این نام به میدان آمد، حزب سومکا که مرامنامه آن شباهت تامی به حزب نازی آلمان داشت کنگره کارگران که به دستور رزم آرا از ائتلاف اتحادیه‌های کارگری به وجود آمد جبهه کار که کشاورز صدر با جلب عده‌ای از کارگران کنگره آن را تشکیل داد.

۱. کابینه ساعد
پس از گشایش مجلس دولت ساعد طبق سنن پارلمانی برنامه خود را به مجلس ارائه کرد. بحث بر سر برنامه دولت ساعد تا جلسه ۹-۲۳ اسفند ماه ادامه داشت و درآخر جلسه رئیس مجلس ادامه بحث را به جلسه ۲۰ فروردین ماه به علت تعطیلات مجلس موکول کرد. اما دولت ساعد قبل از ۲۰ فروردین ماه مستعفی شد.

گر چه شاه نسبت به منصور احساسات ضد ونقیضی داشت واورا سیاستمدار مکتب قدیم تلقی می‌کرد که چندان اشتیاقی به تحکیم تفوق سلطنت ندارد، اما بنا به خواست انگلیس‌ها منصور به نخست وزیری رسید و در ۲۱ فروردین ۱۳۲۹ کابینه منصور به اتفاق آرا مورد تایید مجلس شورای ملی قرار گرفت.پس از روی کار آمدن کابینه منصور، هر چه به نخست وزیر فشار آوردند که درباره قرارداد الحاقی اظهار نظر کند، نفیاً یا اثباتاً اظهاری نکرد و تعیین تکلیف آن را به عهده مجلس گذاشت.از وقایع دوران کوتاه نخست وزیری منصور می‌توان بازگشت آیت الله کاشانی از لبنان به ایران، ترور احمد دهقان مدیر مجله تهران مصور و انتقال جسد رضا شاه از مصر به ایران را نام برد.
منصور الملک روز ۵ تیر ۱۳۲۹ از نخست وزیری استعفا داد.

۳. کابینه رزم آرا (اولین کابینه) ۶ تیر ۱۳۲۹ شمسی
با استعفای علی منصور به فرمان محمد رضا شاه، شاه که توانسته بود موافقت انگلیسی‌ها و آمریکایی‌ها را با نخست وزیری رزم آرا کسب کند، بدون اتلاف وقت و بدون اخذ رای تمایل از مجلسین رزم آرا را به نخست وزیری منصوب کرد.هنگامی که رزم آرا برای معرفی کابینه‌اش در مجلس حضور یافت، با مخالفت شدید عده‌ای از نمایندگان مواجه شد و علیه او سخنرانی‌های بسیاری شد. آیت الله کاشانی نیز اعلامیه‌ای منتشر ساخت که در آن به شدت با رزم آرا مخالفت کرد.به برنامه کابینه رزم آرا از هر جهت انتقاد می‌شد، ولی با توجه به پشتیبانی شاه مجلس شورای ملی با اکثریت ۹۵ رای موافق، ۸ رای مخالف و ۳ رای ممتنع به او رای اعتماد داد.

از وقایع مهم دولت رزم آرا عبارتند از:
-پیشنهاد ملی شدن صنعت نفت
-تشکیل کنفرانس اقتصادی کشور‌های اسلامی در تهران
-فرار زندانیان توده‌ای از زندان قصر
-عقد قرارداد میان ایران و آمریکا با عنوان اصل چهار ترومن
-تصویب و اجرای قرارداد اقتصادی ایران و شوروی
-استیضاح دولت در مجلس درباره نفت
سرانجام رزم آرا در روز چهارشنبه ۱۶ اسفند ۱۳۲۹ به وسیله خلیل طهماسبی از اعضای جمعیت فدائیان اسلام هدف گلوله قرار گرفت و کشته شد.

۴. کابینه حسین اعلاء (اولین کابینه) ۱۸ فروردین ۱۳۳۰ شمسی
گفتنی است در فاصله میان نخست وزیری رزم آرا و اعلاء، خلیل فهمی به سمت کفالت نخست وزیری منصوب شد.پس از کشته شدن رزم آرا شاه که فکر می‌کرد باید رابطه خود را با آمریکا استحکام بخشد برای جلوگیری از فشار‌های روز افزون مخالفان، حسین اعلاء سیاستمدار را که سال‌ها به عنوان سفیر در آمریکا خدمت کرده بود و در ضمن با انگلستان نیز روابط حسنه‌ای داشت برای نخست وزیری در نظر گرفت.شاه هیچ گونه رای تمایلی از مجلس نخواست. بدین جهت نمایندگان جبهه ملی (اگر چه اعلاء را بر سایر کاندیدا‌ها ترجیح می‌دادند) از دادن رای اعتماد به او خودداری کردند و پس از مذاکرات تندی تالار مجلس را ترک گفتند. البته حساسیت اوضاع و خطر انحلال پارلمان چنین معنی می‌داد که مجلس باید به زمامداری اعلاء گردن نهد. بدین جهت مجلس شورای ملی با ۷۱ رای موافق در برابر ۲۸ رای مخالف به کابینه اعلاء رای داد.نخست وزیری اعلاء مصادف شد با تصویب قانون ملی شدن صنعت نفت و در نتیجه اعلاء نتوانست بیش از سه ماه دوام بیاورد و به علت ضعف و ناتوانی در حل بحران نفت و فشار دولت انگلستان در ۶ اردیبهشت ۱۳۳۰ استعفای خود را تسلیم شاه کرد.

۵. دکتر محمد مصدق (اولین کابینه) ۱۲ اردیبهشت ۱۳۳۰ شمسی

از زمان رزم آرا شاه به فکر نخست وزیری سید ضیاء بود تا به این ترتیب دولت انگلستان را خشنود و راضی نگه دارد. اما تا وقتی رزم آرا بر سر راه او قرار داشت این کار ممکن نبود، چون از طرفی او باید خود را با حریف نیرومندی مانند رزم آرا طرف کند و از طرف دیگر جواب مصدق و نهضت ملی را بدهد که به هیچ قیمتی زیر بار حکومت سید ضیاء نمی‌رفتند. در نتیجه در زمان نخست وزیری رزم آرا شاه سه بار به مصدق پیشنهاد نخست وزیری کرد تا در وهله اول با استفاده از محبوبیت مصدق رزم را از صحنه بیرون کند سپس در موقعیت مناسب با کمک اکثریت محافظه کار مجلس شانزدهم سید ضیاء را بر سر کار آورد. اما مصدق هیچ یک از این پیشنهاد‌ها را نپذیرفت. پس از ترور رزم آرا حسین اعلاء نخست وزیر شد، اما در مدت کوتاهی شاه از او خواست که استعفا بدهد و قرار شد در یک جلسه فوق العاده مجلس، جمال امامی در وهله اول به مصدق پیشنهاد نخست وزیری کرد و به خیال اینکه مصدق بار دیگر این پیشنهاد را رد خواهد کرد سپس موضوع نخست وزیری سید ضیاء مطرح شود. اما مصدق از این نقشه با خبر شد و برای جلوگیری از نخست وزیری سید ضیاء این پیشنهاد را پذیرفت و نخست وزیر شد.

مصدق در این رابطه گفته است:
«موافقت من هم روی این نظر بود که طرح نمایندگان راجع به ملی شدن صنعت نفت از بین نرود و در مجلس تصویب شود. چنانچه آقای سید ضیاءالدین نخست وزیر می‌شد دیگر مجلس نمی‌گذاشت تا من بتوانم موضوع را تعقیب کنم. مرا هم با یک عده توقیف یا تبعید می‌کرد. به طور خلاصه مملکت را قرق می‌نمود تا از هیچ کجا و هیچ کس صدایی بلند نشود و او کار خود را به اتمام رساند».

به این ترتیب مصدق با این شرط که انتصاب او به صورت رسمی مورد تایید مجلس قرار گیرد این پیشنهاد را پذیرفت. بنابر این «رای تمایل» سنتی پارلمانی تجدید حیات یافت و از مجموع ۹۰ نفر نماینده حاضر ۷۹ نفر نسبت به مصدق ابراز تمایل کردند. متعاقب آن فرمان شاه مبنی بر انتصاب مصدق به نخست وزیری در ۸ اردیبهشت ۱۳۳۰ صادر شد.مصدق در ۲۵ تیر ۱۳۳۱ به سبب رد تقاضای واگذاری اختیارات ویژه و پست وزارت جنگ به وی از طرف شاه از نخست وزیری استعفا کرد. شاه احمد قوام را مامور تشکیل کابینه نمود، ولی دولت قوام با قیام یکپارچه مردم در روز ۳۰ تیر ۱۳۳۱ سقوط کرد و دکتر مصدق برای بار دوم مامور تشکیل کابینه شد. وی در تاریخ ۴ مرداد ماه ۱۳۳۱ کابینه دوم خود را تشکیل داد واعضای آن را به مجلس شورای ملی معرفی کرد.

۱. ملی شدن صنایع نفت ایران
۲. شرکت مصدق در دادگاه لاهه برای دفاع از حقوق ملت ایران در برابر زورگویی
۳. ایجاد شکاف میان اعضای جبهه ملی که مصدق در راس آن قرار داشت
۴. تظاهرات علیه حکومت مصدق از طرف توده‌ای‌ها و مخالفین که منجر به زد و خورد شدید میان موافقان و مخالفان شده و ماموران هم خودسرانه مردم را به رگبار بستند. از این رو مصدق برای جلوگیری از هرج و مرج برخلاف میل باطنی خود حکومت نظامی اعلام کرد.
۵. عدم پیشرفت مذاکرات نفت میان ایران و مقامات انگلیس
۶. کارشکنی دولت روسیه در بازپرداخت مطالبات و استرداد طلا‌های ایران

مطبوعات در دوره شانزدهم
در این دوره مطبوعات از اهمیت خاصی برخوردار بودند، اما به دلیل وضع قانون خفقان آور مطبوعات در اواخر دوره پانزدهم مطبوعات در دوره شانزدهم روزگار سختی داشته و محدودیت‌های بسیاری بر جراید اعمال می‌شد.
فشار بر مطبوعات به منظور جلوگیری از ملی کردن نفت در دوران رزم آرا به اوج خود رسید. رزم آرا فشار فوق العاده‌ای بر جراید وابسته به اقلیت وارد می‌کرد و به روزنامه‌هایی که به زبان اقلیت بودند حمله می‌کرد. یکی دو چاپخانه را چاقو کش‌های حکومت به باد غارت گرفته بودند، از توزیع و انتشار روزنامه‌های ارگان جبهه ملی با تمام قوا جلوگیری می‌کردند. چاپخانه‌ای که روزنامه شاهد را چاپ می‌کرد زیر نظر گرفتند.

روزنامه باختر امروز و مدیر آن دکتر فاطمی و همه جراید جبهه ملی را توقیف کردند.به دنبال این حملات نمایندگان اقلیت مجلس و برخی مدیران جراید دست به تحصن زدند و نمایندگان در جلسات متعدد مجلس به بحث در مورد جراید و مدیران آن‌ها ادامه دادند تا بالاخره در روز ۱۴ دی ۱۳۲۹ شمسی دولت طرح الغای قوانین مطبوعاتی را به مجلس تقدیم و این طرح پس از چند جلسه مذاکره به تصویب رسید.

قوانین و مصوبات دوره شانزدهم
در این دوره حدود ۱۱۳ قانون به تصویب مجلس شورای ملی رسید که مهمترین آن‌ها عبارتند از:
۱. قانون مربوط به استخدام پرستاران فارغ التحصیل دانشگاه مصوب ۷ آبان ۱۳۲۹ شمسی.
۲. قانون اجازه انتشار اسکناس‌های ۲۰۰ ریالی به جای اسکنانس‌هایی که به وسیله هیات نظارت نابود می‌شود مصوب ۱۴ آذر ۱۳۲۹ شمسی.
۳. قانون اجازه مصرف ۳۰ میلیون ریال از محل صرفه‌جویی‌های کل کشور برای احداث راه اهواز – شیراز مصوب ۲۴ دی ۱۳۲۹ شمسی.
۴. قانون الغای قوانین مطبوعاتی به استثنای قانون ۵ محرم ۱۳۲۶ قمری مصوب ۲۷ بهمن ۱۳۲۹ شمسی.
۵. قانون ملی شدن صنعت نفت مصوب ۲۴ اسفند ۱۳۲۹ شمسی.
۶. قانون اجرای خلع ید و ملی شدن صنعت نفت مصوب ۱۰ اردیبهشت ۱۳۳۰ شمسی.
۷. لایحه قرضه ملی مصوب ۱۳ مرداد ۱۳۳۰ شمسی. (قرضه ملی به مدت ۲ سال با ربح ۶ درصد خواهد بود.)