مجلس اول؛ از تدوین نظامنامه «انتخابات طبقاتی» تا شرط «نداشتن شغل دولتی»/ مجلس به توپ بسته شد

مقدمه
مجلس شورای ملی مدت هفتاد و دو سال در تاریخ معاصر ایران حضور دارد. از نخستین مجلس در انقلاب مشروطیت به تاریخ (۱۴ مهرماه ۱۲۸۵ ش)، تا پایان بیست و چهار دوره اجلاس در تاریخ ۱۸ بهمن ماه ۱۳۵۷ ش، در مجموع تعداد ۵۵۸۶ مصوبه قانونی درمجالس بیست و چهارگانه به تصویب رسیده است.

پیشگفتار
انقلاب مشروطیت ایران در تشکیل مجلس شورای ملی تجلی یافته و مهمترین ثمره آن ایجاد پارلمان، در ایران است. بدین ترتیب مجلس به عنوان نماینده و مدافع حقوق مردم در برابر استعمار و استبداد برپا شد.

استعمار امپراتوری روس، در شمال و بریتانیا، در جنوب و استبداد دیوان و دربار شاه هر دو سبب ویرانی و بی‌سامانی ایران بود. در این طوفان دیرپا، خانه ملت پناهی پایدار می‌بود. این گزارش، بررسی اجمالی نخستین پارلمان ایران و تاریخ دوره اول مجلس شورای ملی است.

انتخابات مجلس دوره اول
فرمان مشروطه به وسیله مظفر الدین شاه امضا شد (چهارده جمادی الثانی ۱۳۲۴ ه. ق) مشروطه خواهان پس از سال‌ها مبارزه و انتظار تلاش کردند که هر چه زودتر انتخابات را عملی ساخته، مجلس را برپا دارند.

مشروطه خواهان نظامنامه‌های انتخابات پارلمانی کشور‌های اروپایی را در چند مورد، ترجمه کرده و با استفاده از مفاد آن نظامنامه‌ای برای انتخابات اولین مجلس استنتاج کردند.

تدوین نظامنامه انتخابات پس از اختلافات بسیار میان خود مشروطه خواهان و نیز با مستبدین که تلاش داشتند مجلس را به شورای دولتی تبدیل نمایند، به گونه‌ا‌ی تهیه شد که انتخابات طبقاتی باشد. در این نظامنامه طبقات و اصناف معین نمایندگان خود را برای عضویت درمجلس معرفی می‌کنند.

با این حال انتخابات مجلس اول به سختی پیش می‌رفت و تا ماه‌ها پس از آغاز مجلس نمایندگان معرفی و از شهرستان‌های سراسر کشور وارد مجلس می‌شدند. شاهزادگان نیز مدتی معرفی نمایندگان خود را به تعویق انداختند. در نظامنامه انتخاباتی انتخاب کنندگان به شش طبقه تقسیم شدند. شاهزادگان قاجار، اعیان واشراف، علما و طلاب، ملاکین وفلاحین، تجار و اصناف.

طبق قانون انتخابات تعداد وکلا ۱۶۰ نفر تعیین شده و تا ۲۰۰ نفر قابل افزایش بود. مجلس می‌توانست با حضور شصت و یک نفر، به تعداد نمایندگان تهران افتتاح شود و این امر برای تسریع در تشکیل مجلس بود. شرایطی که برای رای دهندگان در نظامنامه انتخابات تعیین شده داشتن مالکیت، با ارزش هزار تومان و مکان کسب برای اصناف بود. انتخاب شوندگان می‌باید شرایط تابعیت ایران، با سواد بودن، معروفیت محلی، نداشتن شغل دولتی و حداقل ۳۰ سال و حداکثر هفتاد سال سن را دارا باشند. انتخابات در تهران مستقیم و یک مرحله‌ای بود، اما در شهر‌های دیگر در دو مرحله انجام می‌گرفت.

فراکسیون‌ها و جریان‌هاس سیاسی در مجلس اول
در نخستین دوره مجلس وکلا به دو دسته تقسیم می‌شوند. نیمی از اعضای مجلس نمایندگان اصناف بودند که عمدتا از امور سیاسی دور و بی اطلاع بوده و در سیاست‌های مجلس تاثیری نداشتند. تنها آرای آن‌ها محاسبه می‌شد و حضورشان در بسیاری موارد اتلاف وقت مجلس را سبب می‌شد. نیمی از نمایندگان مشروطه خواه، شامل رجال سیاسی و علما و روحانیون بودند که اندیشه و اقدامات آنان سیاست مجلس را تعیین می‌کرد و دیگر وکلا به آنان تاسی داشتند.

مجلسیان به دو گروه تندرو و معتدل تقسیم می‌شدند و تعدادی از سیاستمداران متمایل به مستبدین نیز حضور داشتند. مقدمات تشکیل احزاب در جریان دوره اول مجلس فراهم آمد، اقلیت تندرو مجلس به زعامت تقی‌زاده و وکلای انجمن تبریز حزب دمکرات را در دوره دوم مجلس تشکیل داد.

 

این حزب که بعد‌ها با نام اجتماعیون عامیون فعالیت داشت به مبانی سیاسی سوسیال دمکراسی اروپا گرایش داشت. مظفرالدین شاه حدود دو ماه پس از تشکیل مجلس در تاریخ ۱۸ دی ماه ۱۲۸۵ خورشیدی در گذشت و محمد علی شاه که مدتی قبل از تبریز به تهران آمده و عملا امور سلطنت را به عهده داشت ده روز بعد تاجگذاری کرد.

کارنامه مجلس اول
پس از انتخابات هیئت رئیسه نمایندگان قسم نامه به امضا رسانیدند.
در اولین جلسات مجلس کمیسیونی برای تهیه نظام نامه مجلس انتخاب شد. تدوین قانون اساسی به کمیسیون دیگری واگذار شد، در اوایل دوره دولت لایحه‌ای برای استقراض بیست کرور تومان وام از دولتین روس و انگلیس به مجلس تقدیم کرد مجلس پس از مذاکرات، لایحه را رد کرد و اجازه دریافت وام را به دولت نداد در نتیجه کشمکش میان مجلس و دولت بیشتر شد.

مصوبات مهم در دوره اول مجلس شورای ملی شامل موارد زیر است:
۱. قانون اساسی به اسم نظامنامه اساسی مشتمل بر (۵۱) اصل، در ۱۴ ذیقعده ۱۳۲۴ هجری – قمری برابر با ۸ دی ماه ۱۲۸۵ هجری شمسی برابر با ۳۰ دسامبر ۱۹۰۶ میلادی به امضای مظفر الدین شاه رسید.

 

۲. متمم قانون اساسی در (۱۰۷) ماده در تاریخ پانزدهم مهرماه ۱۲۸۶ هجری شمسی به امضای محمد علی شاه رسید (اکتبر ۱۹۰۷ میلادی)

 

۳. قانون بلدیه، (در تاریخ ۱۲ خرداد ماه ۱۲۸۶ شمسی تصویب شد.

 

۴. قانون آزادی مطبوعات شامل (۵۲) ماده و «۱» بند (در تاریخ ۱۸ بهمن ۱۲۸۶ شمسی به تصویب رسید).

۵. قانون تشکیلات ایالات ودستور کار حکام در (۴۵۹) ماده و (۲۷۶) بند و (۴۶) تبصره ضمیمه (در تاریخ ۲۷ آذرماه ۱۲۸۶ شمسی تصویب شد).

۶. قانون انجمن‌های ایالتی وولایتی در (۱۲۲) ماده و (۳) تبصره و (۳۸) بند و ۵ ردیف (در تاریخ اول اردیبهشت ماه ۱۲۸۶ شمسی به تصویب رسید).

۷. قانون نظامنامه داخلی در (۹۰) ماده در تاریخ ۲۹ مهرماه ۱۲۸۵ شمسی تصویب شد).

۸. قانون وظایف در (۱۰) ماده در تاریخ اول اردیبهشت ماه ۱۲۸۷ شمسی.

۹. قانون رشوه و مجازات آن (در تاریخ ۲۰ اسفند ماه ۱۲۸۵ شمسی تصویب شد.

۱۰. قانون انجمن‌های تجارتی (در تاریخ اسفند ماه ۱۲۸۷ تصویب شد.

۱۱. قانون نواقل بلدی.

۱۲. قانون تعیین مقرری دربار سلطنتی.

۱۳. قانون عدلیه که شور شد، ولی تمام نشد (دردوره دوم مجلس به انجام رسید).

۱۴. قانون ممیزی علمی (در سال ۱۳۲۵ هجری شمسی تصویب شد).

۱۵. تصویب پروگرام کابینه سپهدار اعظم.

بمباران مجلس
مجلس اول در عمر کوتاه خود به مدت یک سال و هشت ماه و هفده روز توانست تصویر یک مجلس موثر و مفید را به عنوان نخستین تجربه پارلمان در ایران بر برگ‌های تاریخ ترسیم کند و در نهایت مظلومیت به خاک و خون کشیده شد.

مجلس پیش از پایان دو سال دوره قانون خود در تاریخ دوم تیرماه سال ۱۲۸۷ شمسی به توپ بسته شد وکلای مبارز مجلس به شهادت رسیده و محبوس شدند و دوره اول مجلس شورای ملی منحل شد.

 

(روز که مجلس به توپ بسته شد)

 

جنگ در بهارستان
روز دوم تیرماه سال ۱۲۸۷ شمسی در بهارستان چند اراده توپ در مقابل مجلس مستقر شد. جنگ با شلیک تیر تفنگ آغاز شد و باغ و عمارت مجلس به توپ بسته شد. در گیری شدید میان قوای قزاق و سایر تفنگداران دولتی به فرماندهی روس‌ها و مدافعان مجلس که در ساختمان مسجد سپهسالار و عمارت مجلس سنگر گرفته بودند مبدل به جنگی سخت شد. چون توپ به مجلس باریدن گرفت وکلا از عمارت خارج شده در باغ پناه گرفتند و به مدافعان دستور دادند تا مقاومت را پایان دهند. همه متفرق و متواری شدند نمایندگان مجلس یا دستگیر و در باغشاه حبس شدند یا متواری گشتند.دوره‌ای که در تاریخ معاصر ایران به عنوان استبداد صغیر نامیده شده ازدوم تیرماه سال ۱۲۸۷ شمسی با به توپ بستن مجلس شورای ملی از سوی قوای محمد علی شاه و برچیده شدن مشروطیت آغاز شد و حدود سیزده ماه پس از آن در روز ۲۴ تیرماه سال ۱۲۸۸ شمسی با فتح تهران به وسیله مشروطه خواهان پایان یافت.

دولت‌ها در دوره اول مجلس
در مدت عمر کوتاه مجلس اول در مجموع نه کابینه دولت تشکیل وبه مجلس معرفی شد:
۱. کابینه میرزا نصرالله خان نایینی – مشیر الدوله (پیرنیا)؛
۲. کابینه میرزا سلطانعلی خان وزیر افخم
۳. کابینه میرزا علی اصغر خان اتابک- امین السطان
۴. کابینه میرزا احمد خان مشیر الدوله
۵. کابینه میرزا ابوالقاسم ناصر الملک همدانی (قراگوزلو)
۶. کابینه حسینقلی خان نظام السطله مافی
۷. کابینه دوم نظام السطلنه مافی
۸. کابینه سوم نظام السطلنه مافی
۹. کابینه میراز احمد خان مشیرالدوله.