اردیبهشت؛ وقتی اولین گام کاهش تعهدات برجامی برداشته شد
نامه «توقف اجرای برخی تعهدات برجام»
صبح روز روز ۱۸ اردیبهشت ۱۳۹۸ ابتدا خبر رسید که سفرای کشورهای عضو برجام شامل آلمان، انگلیس، چین، روسیه و فرانسه به وزارت امور خارجه دعوت و نامه حجت‌الاسلام و المسلمین حسن روحانی توسط سید عباس عراقچی معاون سیاسی وزارت امور خارجه به آنان ارائه شد.
در این نامه تصمیم شورای عالی امنیت ملی کشورمان مبنی بر «توقف اجرای برخی تعهدات جمهوری اسلامی ایران ذیل برجام» به اطلاع سران کشورهای مزبور رسید.
نامه ظریف به موگرینی
سپس خبر رسید که نامه دیگری توسط محمد جواد ظریف وزیر امور خارجه کشورمان برای فدریکا موگرینی، نماینده عالی اتحادیه اروپایی در امور خارجی و سیاست امنیتی ارسال شد جزئیات اقدامات ایران به اطلاع وی به عنوان هماهنگ کننده کمیسیون مشترک برجام رسید.
بیانیه شورای عالی امنیت ملی خطاب به کشورهای عضو برجام
سپس، شورای عالی امنیت ملی با صدور بیانیه‌ای خطاب به کشورهای عضو برجام اعلام کرد جمهوری اسلامی ایران در راستای صیانت از امنیت و منافع ملی مردم ایران، و در اعمال حقوق خود مندرج در بند‌های ۲۶ و ۳۶ برجام، از امروز ۱۸ اردیبهشت ۹۸ برخی اقدامات خود در توافق برجام را متوقف می‌کند.
در بیانیه شورای عالی امنیت ملی تصریح شده بود که ایران دیگر خود را متعهد به رعایتِ محدویت‌های «نگهداری ذخائر اورانیوم غنی‌شده» و «ذخائر آب سنگین» نمی‌داند ام به کشورهای باقیمانده در برجام ۶۰ روز برای اجرای تعهدات خود بویژه در حوزه‌های بانکی و نفتی فرصت می‌دهد.
در ادامه بیانیه شورای عالی امنیت ملی تاکید شده بود: در هر زمان که خواسته‌های ما تامین شود؛ ما نیز به همان میزان اجرای مجدد تعهدات متوقف شده را از سر خواهیم گرفت، اما در غیر این صورت، جمهوری اسلامی ایران مرحله به مرحله تعهدات دیگری را متوقف خواهد کرد.
سخنان روحانی؛ اولتیماتوم به طرف‌های برجام
پس از آن، حجت‌الاسلام‌والمسلمین «حسن روحانی» طی سخنانی در جلسه روز ۱۸ اردیبهشت ۹۸ هیئت دولت اظهار کرد: ما از امروز به بعد دو اقدام برجامی حود که ناظر بر دو فروش است را متوقف می‌کنیم؛ یعنی هر وقت مواد غنی شده ما به ۳۰۰ کیلوگرم می‌رسید ما در عوضِ کیک زرد این مواد غنی شده را به کشور دیگری می‌دادیم[ارائه مواد غنی شده در ازای دریافت کیک زرد]، اما از امروز این فروش متوقف می‌شود. همچنین هرگاه آب سنگین ما از ۱۳۰ تن تجاوز می‌کرد ما اضافی آن را به کشور دیگری می‌فروختیم، اما از امروز این فروش متوقف می‌شود.
روحانی ادامه داد: به طرف مقابل اعلام کردیم که اگر ظرف ۶۰ روز پای میز مذاکره آمدند و به نتیجه رسیدیم و منافع اصلی ما مخصوصا نفت و بانک تامین شد، به نقطه اول برمی‌گردیم اما اگر در پایان این ۶۰ روز به نتیجه نرسیدیم، دو اقدام دیگر را آغاز خواهیم کرد.
رئیس جمهور در تشریح آن دو اقدام دیگر، گفت: در برجام توافق شده بود که غنی‌سازی در سطح ۳.۶۷ نگه داشته شود که در صورت عدم به توافق رسیدن در این ۶۰ روز، ما از این سطح عبور خواهیم کرد. همچنین قرار بود راکتور آب سنگین اراک با مشارکت کشورهای مذاکره‌کننده در برجام نوسازی شود که در صورت عدم به توافق رسیدن در این ۶۰ روز، ما هم در این زمینه تصمیم جدیدی خواهیم گرفت و برنامه قبل از برجام را برای این راکتور ادامه خواهیم داد.
سالگرد خروج آمریکا از برجام
آمریکا دقیقا یکسال پیش از اولین گام کاهش تعهدات برجامی ایران یعنی ۱۸ اردیبهشت ۱۳۹۷، با نقض برجام، از این توافق بینالمللی مرتبط با فعالیت‌های صلح آمیز هسته‌ای ایران خارج شد و قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل را هم که موید برجام بود، نقض کرد.
ایران به درخواست اروپایی‌ها به این اقدام غیرقانونی و یکجانبه آمریکا واکنش نشان نداد؛ در حالی که وفق اصول برجام، تهران می‌توانست در واکنش به نقض برجام از سوی آمریکا، پس از طی فرآیندی، از حجم محدودیت‌های هسته‌ای خود بکاهد.
رئیس جمهور روز روز ۱۸ اردیبهشت ۹۸ در این خصوص گفت: آمریکایی‌ها با خروج خود از برجام در نظر داشتند ایران را وادار کنند که روز بعد از برجام خارج شوند تا پرونده به شورای امنیت برود و فشار‌ها بر ایران تشدید شود، اما هنر، تدبیر و هوشمندی ایران این بود که در این دام نیفتاد و در زمین آمریکا بازی نکرد. بیشتر
ناتوانی اروپا در تضمین منافع برجامی ایران
البته عدم واکنش ایران به نقض برجام توسط آمریکا، مشروط به تضمین منافع برجامی ایران توسط اروپا شد. اما اروپایی‌ها نتوانستند به این مهم جامه عمل بپوشانند و بعد از یکسال صرفا شرکتی به نام اینستکس را با نواقص بسیار و کارکردی نیم بند تاسیس کردند.
رئیس شورای عالی امنیت ملی در این خصوص نیز گفت رئیس جمهور با بیان اینکه دوستان ما قدم‌های خوبی، ولی ناکافی بردشتند، عنوان کرد: اروپایی‌ها از لحاظ زبان و تبلیغات مواضع خوبی در پیش گرفتند منتهی در عمل و بخش اقتصادی متاسفانه ناتوان بودند. بیشتر
حرکت پرشتاب ماشین برجام‌ستیزی آمریکا
طی روز‌های منتهی به اولین گام کاهش تعهدات هسته‌ای ایران نیز رویکرد آمریکا در قبال ایران و برجام تهاجمی‌تر شده بود؛ واشنگتن در ۱۱ اردیبهشت با هدف به صفر رساندن درآمد نفتی ایران، معافیت تحریمی ۸ کشور وارد کننده نفت از ایران را تمدید نکرد؛ سپس در روز ۱۵ اردیبهشت، معافیت کشورهای طرف برجام برای همکاری هسته‌ای با ایران را نیز لغو کرد.
از جمله معافیت‌های لغو شده توسط آمریکا برای همکاری هسته‌ای با ایران می‌توان به دو نمونه اشاره کرد: منع عمان برای دریافت آب سنگین مازاد ایران و همچنین منع کشورهای طرف برجام برای مبادله کیک زرد با اورانیوم غنی‌شده ایران.
تلاش آمریکا برای وادار کردن ایران به نقض یک تعهد برجامی
یکی از تعهدات برجامی ایران آن است که به مدت ۱۵ سال، ذخیره اورانیوم غنی‌شده خود را از سقف ۳۰۰ کیلوگرم بیشتر نکند؛ بنابراین با مانعی که آمریکا بر سر راه مبادله اورانیوم غنی‌شده ایران با کیک زردِ سایر طرف‌های برجام ایجاد کرده است، ایران یا باید غنی سازی اورانیوم را به طور کامل کنار بگذارد تا مبادا ذخایر اورانیوم غنی شده‌اش به بالای ۳۰۰ کیلوگرم برسد و بدین ترتیب برجام نقض شود یا باید در واکنش به اقدام آشکار آمریکا برای تخریب برجام، ممنوعیت برجامی عدم افزایش حجم اورانیوم غنی شده خود از ۳۰۰ کیلوگرم را کنار بگذارد که از روز ۱۸ اردیبهشت ۱۳۹۸ این کار را آغاز کرد.
توانایی فنی ایران برای پاسخ به برجام ستیزی اخیر آمریکا
در همین رابطه، علی اکبر صالحی رئیس سازمان انرژی اتمی کشورمان پیشتر گفته بود «در صورت لغو برجام به هر میزان که اورانیوم در هر سطحی غنی‌سازی کنیم این قابلیت را داریم که به ذخیره سازی آن‌ها بپردازیم».
همچنین صالحی ۳۱ مرداد ۹۶ اعلام کرد: «اگر اراده کنیم در فردو حداکثر تا پنج روز می‌توانیم غنی سازی ۲۰ درصدی را آغاز کنیم و این خیلی معنی دارد. این اقدام از نظر فنی و حرفه‌ای پیام‌های گوناگون دارد و طرف مقابل پیام آن را می‌فهمد».
رئیس سازمان انرژی اتمی کشورمان در آذرماه سال ۹۷ نیز گفت: «وقتی شما می‌توانید اصل غنی‌سازی را تا ۳.۶۷ انجام دهید، از نظر فنی همان را می‌توانید با تغییرات کوچک و سریعی افزایش دهید و به ۵ درصد و ۲۰ درصد و هر مقداری که می‌خواهید بالا ببرید».
بند ۳۶ برجام چه می‌گوید؟
بند ۳۶ برجام ناظر بر «ساز و کار حل و فصل اختلافات» میان طرفین است؛ طبق این بند چنانچه ایران معتقد باشد که هر یک از اعضای ۱+۵ تعهدات برجامی خود را رعایت نکرده‌اند، می‌تواند موضوع را به منظور حل و فصل به کمیسیون مشترک ارجاع نماید؛ پس از آن، موضوع در سطح وزیران و سپس در سطح یک هیئت مشورتی با ترتیبات مشخصی مطرح می‌شود.
در آخر چنانچه طرف شاکی (ایران) به این نتیجه برسد که عدم رعایت تعهدات از سوی یکی از اعضای برجام، مصداق «عدم پایبندی اساسی» می‌باشد، آنگاه می‌تواند این موضوع را ضمن ابلاغ به شورای امنیت سازمان ملل، مبنای توقف کلی یا جزئی اجرای تعهدات‌اش وفق برجام قرار دهد؛ بنابراین از لحاظ حقوقی نیز ایران می‌تواند به اقدامات برجام ستیزانه آمریکا پاسخ دهد.