روایت دوتار خراسان شمالی، سازی که در جهان شناخته شد
مهارت‌های سنتی ساختن و نواختن دوتار در تمام مناطق استان‌های خراسان شمالی، خراسان رضوی، خراسان جنوبی، گلستان و مازندران به‌صورت گسترده رواج دارد و دوتار جزو قدیمی‌ترین، رایج‌ترین و محبوب‌ترین ابزار موسیقی این مناطق است.
"بخشی‌ها" به‌عنوان دوتارنوازان و دوتارسازان خراسان شمالی ازجمله گروه معروف حاملان و مجریان این ساز زهی-زخمه‌ای فولکلوریک شناخته می‌شوند، سازی که در مراسم مختلف و رویداد‌های گوناگون کاربرد دارد و دوتارنوازان علاوه بر نواختن تار، بسیاری از اشعار محلی، نغمه‌ها و روایت‌های حماسی، قومی و عاشقانه، مذهبی و لالایی‌ها را که بخشی از هویت فرهنگی‌اجتماعی جوامع، گروه‌ها و حاملان و مجریان را تشکیل می‌دهد، روایت می‌کنند.
چند فرهنگی بودن خراسان شمالی از ویژگی‌های منحصربه‌فرد آن است که موجب شده موسیقی نواحی در این منطقه از نشانه‌های ویژه این فرهنگ‌ها بهره‌مند شود و یکی از غنی‌ترین انواع موسیقی نواحی را در بر بگیرد که ازلحاظ گستره جغرافیایی، دامنه‌های شمالی رشته‌کوه بینالود تا دشت‌های حاصلخیز بجنورد را شامل می‌شود.
دوتار شمال خراسان یکی از ساز‌های کهن شمال شرقی کشور بشمار می‌رود که نقش بسزایی در فرهنگ شفاهی مردمان این منطقه جغرافیایی دارد و روایت‌های افسانه‌ای، عاشقانه و حماسی در فرهنگ منطقه شمال خراسان همیشه با هم‌نوازی ساز دوتار همراه بوده است. روایت‌هایی که مهم‌ترین وظیفه آن انتقال داستان‌های پندآمیز گذشتگان به نسل‌های بعدی بوده، استفاده ساز برای همراهی داستان‌ها انتخاب هوشمندانه‌ای از سوی مردمان این منطقه است چراکه مردمان با حفظ بخش‌هایی از موسیقی، پند داستان‌ها را آسان‌تر متوجه می‌شدند.
از میان این داستان‌هایی که به‌وسیله دوتار بخشی‌های خراسان شمالی روایت می‌شدند می‌توان به داستان شاه اسماعیل، زهره و طاهر، اصلی و کرم، کور اوغلی، غریب و شاه صنم، لیلی و مجنون، گل افروز و دوست‌محمد اشاره کرد، این قسمت از فرهنگ شفاهی موسیقی شمال خراسان تا اندازه‌ای تأثیرگذار عمل کرد که به سرزمین‌های مرکزی فلات ایران نیز نفوذ کرد.
قسمت دیگر موسیقی شمال خراسان که توسط دوتار نوازان این منطقه اجرا می‌شود، مقام‌های نواحی این منطقه است که به هفت مقام شهرت دارد. مرحوم حاج قربان سلیمانی و محمدحسین یگانه هرکدام به شیوه خود این مقام‌ها را ادا می‌کردند، اما نکات مشترک در میان آن‌ها بهره‌گیری از مقام‌های نوایی، تجنیس، شاه ختایی و گرایلی است.
این نغمات و مقام‌ها در خود نیز به دو بخش آوازی و ریتمیک تقسیم می‌شوند، آواز‌ها اغلب داستان‌ها را بیان می‌کنند و نغمات ریتمیک در میان داستان‌ها و برای گذار به روایت بعدی مورداستفاده قرار می‌گیرند، از مهم‌ترین مقامی که با ریتم همراه است می‌توان به مقام حریف کش اشاره کرد.
یکی از جالب‌ترین نکات نوازندگی این ساز که در بیشتر ساز‌های بومی شرق و شمال شرق فلات ایران مرسوم بوده، کوک‌های متفاوت این ساز بر اساس سلیقه نوازندگی است برای مثال هر نوازنده این امکان را دارد با بهره‌گیری از کوک دلخواه خود بر روی ساز نغمه‌هایش را اجرا کند.
دوتار شمال خراسان ازلحاظ تکنیک اجرایی شباهت بسیاری به گونه ترکمن این ساز دارد با این تفاوت که نوازنده در هنگام به صدا درآوردن سیم‌ها با دست راست از تکنیک‌های مختص این منطقه بهره می‌برد.
این ساز در طول تاریخ منطقه شمال خراسان نقش بسزایی در ادای آداب‌ورسوم این منطقه داشته است، اهالی روستا‌ها و شهر‌های کوچک دورهم جمع می‌شدند و به صدای سازوآواز بخشی‌ها گوش فرا می‌دادند.
در چند دهه اخیر نیز دوتار شمال خراسان نقش قابل‌توجه‌ای را در شناساندن فرهنگ کهن ایرانی به دیگر کشور‌ها داشته است، حاج قربان سلیمانی در زمان حیات خود با حضور در جشنواره‌های متعدد بین‌المللی این فرهنگ کهن موسیقایی را به دیگر هنردوستان در سراسر جهان شناساند.
امروزه با پیشرفت تکنولوژی و زندگی مدرن مردمان ساز‌های بومی کمتر در میان اهالی این منطقه موردتوجه قرار می‌گیرند، اما در این میان همچنان کسانی هستند که دوتار نوازی را بخشی از فرهنگ اصیل خود می‌دانند و برای حفظ و ماندگاری آن می‌کوشند.
عیسی قلی پور دیگر هنرمند شناخته‌شده خراسان شمالی در عرصه موسیقی نواحی و نوازنده قوی دوتار که به "عیسی بخشی" مشهور است و حافظ بسیاری از داستان‌ها، مقام‌ها و آهنگ‌های کهن منطقه شمال خراسان، دارای عناوین ممتاز هنری از جشنواره‌های استانی، ملی و خارجی است.
استفاده از دوتار در مراسم و آیین‌ها
حبیب یزدان‌پناه، مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی خراسان شمالی با بیان اینکه در ۱۳۹۱ فنون ساخت دوتار از این استان با شماره ۸۵۰ در فهرست میراث ناملموس ملی به ثبت رسید، گفت: «مهارت‌های ساختن و نواختن دوتار به نام ایران در چهاردهمین اجلاس کمیته میراث ناملموس بشری به ثبت جهانی رسید که افتخاری برای خراسان شمالی که در این موضوع از پیشینه‌ای غنی برخوردار است، محسوب می‌شود.»
یزدان پناه با اشاره به اینکه این ساز از رواج گسترده‌ای در تمام مناطق روستایی و شهری استان برخوردار است، افزود: «علاوه بر مناطق روستایی، در بیشتر مناطق شهری کلاس‌های متعددی در حوزه دوتار برپا و علاقه‌مندان بسیاری به فراگیری آموزش شفاهی و سنتی دوتار مشغول هستند.»
او تصریح کرد: «دوتار از طریق شیوه استادشاگردی منتقل می‌شود و در مناطق روستایی اکثر شاگردان، فرزندان استادان هستند، کودکان معمولان آموزش را از پنج‌سالگی آغاز می‌کنند.»
او عنوان کرد: «ساز دوتار به لحاظ فرهنگی به‌شدت تحت تأثیر فرهنگ خراسان شمالی قرار گرفته است و به همین علت یکی از ساز‌های بسیار مهم و جاافتاده در این منطقه است.»
بیشتر بخوانید:
جزئیات اعجاب انگیز در ساخت قلعه‌ی پرتغالی‌ها در جزیره‌ی هرمز
یزدان پناه، وجود قدمت و اصالت، تنوع در اجرای مقام‌ها، استفاده در مراسم و آیین‌ها به‌ویژه آیین کشتی باچوخه و برقراری و ارتباط صدای ساز دوتار با فرهنگ جغرافیای منطقه را ازجمله ارزش‌های شاخص و منحصربه‌فرد این ساز فولکلوریک برشمرد.