چالش‌ها و ظرفیت‌های روابط ایران - گرجستان/ آمریکا همچنان خباثت می‌کند
گرجستان به عنوان پل ارتباطی قفقاز با قاره اروپا و امکان استفاده از پتانسیل این کشور برای توسعه مناسبات اقتصادی با اتحادیه اروپا موجب لزوم توجه به آن در سیاست خارجی ایران است، اما تحرکات آمریکا مانع بزرگی در روابط تهران - تفلیس به شمار می‌رود.
این کشور از اواخر قرن هجدهم تحت‌الحمایه روسیه تزاری بود. با انقلاب بلشویکی سال ۱۹۱۷ روسیه، گرجستان از فرصت استفاده و اعلام استقلال کرد، اما ارتش سرخ در سال ۱۹۲۱ به این کشور حمله و به مدت ۷۰ سال گرجستان تبدیل به یکی از جمهوری‌های اتحاد جماهیر شوروی شد. با فروپاشی شوروی در سال ۱۹۹۱، در نهایت گرجی‌ها موفق شدند به استقلال دست یابند.
اما موتور توسعه گرجستان با روی کار آمدن میخایل ساکاشویلی در نوامبر سال ۲۰۰۳ روشن شد. ساکاشویلی مبدع تحولات فسادزدایی بود. تا پیش از آن پلیس گرجستان یکی از نهاد‌های فاسد این کشور به شمار می‌رفت اما انحلال ساختار پلیس و جایگزین شدن نیرو‌های قبلی با نیرو‌های جوان آموزش دیده، موجب شد تا پلیس گرجستان رتبه نخست جهان را در نداشتن فساد کسب کنند.
این کشور که در قالب نظام نیمه‌ریاستی اداره می‌شود، عرصه فعالیت احزاب گوناگونی است که همه بر یک اصل و آن تلاش برای پیوستن به اتحادیه اروپا اتفاق نظر دارند. در همین راستا گرجی‌ها تلاش دارند استاندارد‌های اتحادیه اروپا را رعایت کنند. همچنین بحث عضویت در ناتو از دیگر اصول سیاست خارجی گرجستان است. این مساله و البته نگرانی‌ها نسبت به بقای سیاسی کشور، موجب شده است تا سران گرجستان راهبرد «تکیه به یک طرف» را پیش بگیرند؛ در واقع آن‌ها سعی دارند نظر موافق آمریکا را به هر نحوی جلب کند.
این سیاست در دو دهه اخیر موجب شد تا نسل جوان گرجستان یعنی افراد ۲۰ تا ۴۰ ساله، شیفته غرب باشند در حالی که نسل قدیمی که دوره شوروی را دیده‌اند، مخالف غرب‌گرایی افراطی هستند.
اهمیت گرجستان در سیاست خارجی ایران
ایران با گرجستان مرز مشترک ندارد. اما اشتراکات تمدنی، فرهنگی و ... میان دو کشور موجب شده است پتانسیل برقراری روابط دوستانه فراهم باشد. بین ۲ تا ۲۵۰۰ کلمه مشترک بین دو زبان فارسی و زبان گرجی وجود دارد. همچنین در نتیجه لشکرکشی‌های صفویان به منطقه گرجستان، بیش از ۳۰۰ هزار گرجی وارد ایران و در اینجا ساکن شدند. این افراد که امروزه تحت عنوان ایرانی‌های گرجی‌تبار شناخته می‌شوند در استان اصفهان و شهر فریدون‌شهر زندگی می‌کنند.
اما مناسبات تهران - تفلیس تا سال ۲۰۰۶ در حالت انجماد و رکود قرار داشت. در واقع اگرچه گرجستان در شرایط کنونی، اهمیت راهبردی برای کشورمان ندارد اما این کشور همواره بخشی از صحنه معادلات ژئوپلتیک قفقاز و دریای است که نمی‌توان آن را در آینده نادیده گرفت.
شروع برخی ارتباطات سیاسی به تحریم‌های شدید اقتصادی روسیه علیه گرجستان در سال ۲۰۰۶ برمی‌گردد. روسیه در زمان آن سال قیمت گاز صادراتی خود را از ۱۱۰ دلار در هر مترمکعب به ۲۳۰ دلار افزایش داد که در نهایت منجر به قطع گاز شد. در مقابل، ایران برای کمک به گرجی‌ها به این کشور گاز صادر کرد تا زمستان آن سال سپری شود.
به رغم نیاز گرجستان به منبع مطمئن انرژی و همان طور که اشاره شد، وجود زمینه‌های تقویت مناسبات با ایران، اما عواملی در این میان مانع شده‌اند.
بیشتر بخوانید|
بهرام امیراحمدیان استاد دانشگاه تهران و کارشناس مسائل قفقاز در گفت‌وگو با خبرنگار میزان در این باره گفت: «در مناسبات تهران - تفلیس دو عامل سرنوشت‌ساز است: یکی روابط خیلی نزدیک گرجستان با اتحادیه اروپا و دیگری روابط نزدیک ایران با روسیه و اتحادیه اقتصادی اوراسیا. این دو عامل نقش واگرا دارند. از سویی باید به تاثیر نقش‌آفرینی آمریکا نیز اشاره کرد.»
با توجه به رویکرد خصمانه آمریکا علیه جمهوری اسلامی ایران، شاید بتوان گفت آمریکا مهمترین مانع در تقویت روابط با گرجستان باشد. نگاه سران گرجی به آمریکا به عنوان شریک راهبردی، موجب شده است تا حساسیت‌های زیادی در نوع تعاملات سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی با ایران اعمال شود.
در همین حال گرجستان نگران آن است که ایران نیز در همراهی با روسیه و اخیرا نیز سوریه، استقلال آبخازیا و اوستیای جنوبی که در نتیجه جنگ سال ۲۰۰۸ اعلام خودمختاری کردند را به رسمیت بشناسد.
به رغم وجود مشکلات سیاسی مذکور که بعضا بر پایه سوء ظن شکل گرفته است، لازم به ذکر است در صورت تقویت مناسبات، دو کشور می‌توانند از منافع اقتصادی بهره‌مند شوند. گرجستان منبع اصلی دسترسی به دریای سیاه و اتصال منطقه قفقاز به اروپای شرقی است.
امیراحمدیان در این باره خاطر نشان کرد: «ایران علاقمند است کریدور اقتصادی از خلیج فارس به منطقه قفقاز و سپس دریای سیاه متصل شود. حلقه ابتدای و نهایی این کریدور هم ایران و گرجستان هستند. مباحث تئوریک این طرح نیز مشخص شده است اما به دلیل گرایشات احزاب گرجی به غرب و از طرفی، شرایط تحریمی ایران، فعلا به منصه ظهور نرسیده است. در صورت راه‌اندازی این خط ارتباطی، امکان تبادلات تجاری ایران، گرجستان و دیگر کشور‌ها مسیر، افزایش می‌یابد.»
در این صورت ایران نیز می‌تواند تبدیل به یکی از تامین‌کنندگان گاز گرجستان و اروپای شرقی شود. همچنین در زمینه صادرات برق، در آبان سال ۱۳۸۵ موافقت‌نامه اجرایی دوجانبه برای انتقال برق از مسیر ارمنستان به گرجستان که با حضور وزرای نیروی دو کشور به امضا رسید تاکنون شکل اجرایی به خود نگرفته است. در صورت محقق شدن این موافقت‌نامه ایران قادر خواهد بود به شبکه برق اتحادیه اروپا متصل و امکان تبادل انرژی الکتریکی را به دست آورد. به نظر می‌رسد مشکل اساسی در عدم تحقق این پروژه، فشار‌های آمریکا به جمهوری آذربایجان و ارمنستان است. همچنین گمان می‌رود گرجی‌ها نیز مایل نیستند شریک راهبردی خود را از این بابت ناراحت کنند.
مبادلات ۲۵۱ میلیون دلاری
در حال حاضر حجم مبادلات تجاری ایران و گرجستان، از ۱۲۷ میلیون دلار در سال ۲۰۱۵ به ۲۵۱ میلیون دلار رسید که این رقم با ۲۳ درصد افزایش در سال جاری میلادی در شش ماهه نخست، ۱۲۱ میلیون دلار گزارش شده است. این در شرایطی است که به دلیل تحریم‌ها مراودات بانکی مقدور نیست و برای تحقق این میزان مبادلات اقتصادی، ابزار‌های پیچیده‌ای به کار گرفته شده است.
با این حال چشم‌انداز تقویت روابط ایران با گرجستان با وجود نداشتن مرز مشترک، افزایش حجم تبادلات تجاری است. در همین رابطه در سال ۲۰۰۹ رژیم لغو روادید میان دو کشور به امضا رسید که در سال ۲۰۱۳ گرجستان آن را به صورت یکطرفه ملغی اعلام کرد، اما دوباره از سال ۲۰۱۶ لغو روادید اجرایی شد.
صنعت تروریسم یکی از عواملی است که می‌تواند در بهبود مناسبات دو کشور موثر باشد. طبق اظهارات جواد قوام شهیدی سفیر کشورمان در تفلیس در سال ۲۰۱۵، از ایران ۲۵ هزار نفر به گرجستان سفر کردند. این رقم در سال ۲۰۱۸ به ۲۹۱ هزار نفر رسید و در ماهه اول سال جاری میلادی هم عدد ۱۰۹ هزار نفر اعلام شده است.
یکی از دلایل افزایش سفر‌های توریستی ایرانیان به گرجستان، تلاش برای کسب اقامت دائم این کشور به امید زمانی که گرجستان عضو اتحادیه اروپا شود. طبق قوانین کنونی گرجستان هر کسی خانه‌ای به قیمت حداقل ۳۵ هزار دلار خریداری کند می‌تواند تقاضای اقامت موقت یکساله کند که این مدت قابل تمدید است. صاحبان شرکت‌هایی که مالیات‌های خود را پرداخت کرده، ایجاد اشتغال و گردش مالی مناسبی داشته باشند هم می‌توانند درخواست اقامت موقت کنند.
براین اساس کسانی که ۵ سال اقامت موقت گرجستان را دریافت کرده باشند می‌توانند درخواست اقامت دایم بدهند. اما حق حاکمیت گرجستان این امکان را برای دولت این کشور باز گذاشته است که بعد یکسال و یا حتی در میانه همان یکسال، اقامت موقت را ملغی کند.
چالش‌های روابط ایران و گرجستان
مهمترین چالش بحث نفوذ آمریکا در روابط دو کشور است. آمریکا یکی از بزرگترین سفارت‌خانه‌های خود را در تفلیس بنا کرده است و با به کارگیری متخصصین حوزه‌های مختلف توصیه‌های خود را به دولت گرجستان ارائه می‌دهند. این توصیه‌ها طیف وسیعی از موضوعات حتی مباحث کشاورزی و شیوه مبارزه با آفات گیاهی را نیز شامل می‌شود.
از سویی، به دلیل خصومت میان تفلیس و مسکو، سران گرجستان نگران هستند هرگونه دوری از آمریکا موجب دست‌اندازی و یا مداخله روسیه در امور این کشور شود.
چالش بعدی مربوط به وضعیت داخلی ایران است. نبود طرحی استراتژیک با تقسیم‌بندی اهداف به سه شکل کوتاه مدت، میان مدت و بلند مدت. واقعیت آن است به دلیل حجم کوچک اقتصاد گرجستان، برای مثال سرمایه‌گذاری یک میلیارد دلاری در این کشور آثار به مراتب بیشتر و بهتری از سرمایه‌گذاری به همین میزان در کشور‌هایی با اقتصاد بزرگ دارد. در همین رابطه لازم است رویکرد یکپارچه‌ای در میان مقامات کشورمان در قبال مسائل گرجستان اتخاذ شود و اظهارات غیردیپلماتیک مطرح نشود.
چالش سوم به بحث توریست‌ها مربوط است. طبق توافق صورت گرفته اتباع ایرانی و گرجی می‌توانند به مدت ۴۵ روز بدون دریافت ویزا، به این کشور‌ها سفر کنند. اما ناآگاهی از قوانین گرجستان و سوء استفاده برخی از ایرانیان از شرایط گرجستان در قالب راه‌اندازی صرافی‌های غیرقانونی، فرار‌های مالیاتی و جعل مدارک هویتی موجب شده است تا مشکلاتی به وجود آید.
در همین رابطه افزایش تقاضا برای خرید ملک در گرجستان از سوی ایرانیان نیز موجب بروز مسائلی شد. طبق آمار در سال ۲۰۱۶، ایرانی‌ها ۱۵۳ خانه خریدند. این رقم در سال ۲۰۱۸ به دو هزار و ۱۹۷ مورد رسید. هدف اکثر این افراد کسب تابعیت گرجستان به امید پیوستن این کشور به اتحادیه اروپاست. اما انچه در قبال خرید ملک عاید آن‌ها می‌شود اقامت موقت یکساله‌ای است که تضمینی بر تمدید یا عدم لغو آن از سوی دولت نیست.
بر این اساس تاکنون تعداد اشخاصی که توانستند تابعیت دائم گرجی بگیرند ۲۰ نفر هم نیست. ضمن آنکه احتمال تغییر قوانین گرجستان برای کسب تابعیت دائم در آینده وجود دارد و مهمتر آنکه پروسه زمانی پیوستن این کشور به اتحادیه اروپا شاید حداقل ۱۵ سال زمان ببرد. زیرا اولویت اتحادیه اروپا در حال حاضر بررسی وضعیت کشور‌های اروپای شرقی است.
متغیر‌های همفزایی میان ایران و گرجستان
همان طور که اشاره شد اشتراکات فرهنگی و زبانی می‌تواند تسهیل‌گر روابط دو کشور باشد. وجود ایرانیان گرجی تبار در ایران که در فریدون‌شهر استان اصفهان ساکن هستند نیز موثر است. زیرا این افراد برای گرجی‌ها اهمیت دارد چنانکه ساکاشویلی پس از رسیدن به ریاست جمهوری در سال ۲۰۰۳، در اولین سفر به ایران از این شهر و مردمانش دیدن کرد.
ترسیم دورنمای منافع اقتصادی ار طریق ایجاد پیوند‌های حمل و نقل کالا در کریدور شمال-جنوب یکی دیگر از عوامل موثر در نزدیک شدن دو کشور است.
در این راستا امیراحمدیان کارشناس مسائل قفقاز به میزان گفت: «برای بهبود مناسبات می‌توانیم از طریق مطبوعات، نشست‌های دانشگاهی و حتی پارلمانی زمینه نزدیک دو کشور را فراهم کنیم. اگرچه امروز در حوزه مبادلات بانکی محدودیت‌هایی وجود دارد، اما برقراری روابط در زمینه حمل و نقل می‌تواند به نفع دو طرف باشد.»
نکته پایانی اینکه در یکصد سال اخیر ایران و گرجستان تضاد و تعارض منافع نداشته‌ند. تعریف منافع آن‌ها مکمل هم بوده و عدم وجود مرز مشترک، امکان اختلافات مرزی را - که همواره از مشکلات این منطقه است - منتفی کرده است. در این راستا افزایش مرودات سیاسی در سطوح بالا می‌تواند راهگشا باشد که در این خصوص نبود برنامه سفر بلندپایه سیاسی کشورمان به تفلیس، یک جای خالی بزرگ است که برای تحقق منافع ملی و ریل‌گذاری منافع آتی باید پر شود.
ارسال دیدگاه
دیدگاهتان را بنویسید
نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *