مشکلات و موانع بازیافت زباله در ایران چیست؟
این کارخانه در سال ۱۳۶۳ تعطیل، اما با تغییراتی که سازمان بازیافت تهران در آن ایجاد کرد پس از مدتی بار دیگر آغاز به کار کرد. در عین حال کارخانه کمپوست اصفهان نیز در سال ۱۳۴۸ به واسطه عدم رعایت موازین بهداشتی تعطیل، اما کارخانه جدیدی در سال ۱۳۶۸ جایگزین آن شد. در ادامه این روند نیز کارخانه‌های مختلف با هدف بهره‌گیری از زباله به عنوان یک منبع برای تولید کالا و انرژی مورد نیاز ساخته شدند، اما با توجه به آمار‌های اعلام شده این کارخانه‌ها تنها توانسته‌اند دو درصد بازیافت و ۱۹ درصد کمپوست را تولید کنند.
گرچه برنامه‌ریزی و مسائل اقتصادی در این زمینه بسیار مهم و حائز اهمیت هستند، اما بخش عمده این کار از طریق نهادینه شدن فرهنگ عمومی در زمینه تفکیک زباله و بازیافت آن امکانپذیر است.با «مجید رمضانی»، پژوهشگر محیط زیست و عضو هیات علمی پژوهشگاه سمت (سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه) گفت و گویی انجام شد.
در ابتدای امر می‌توانید مقایسه‌ای میان میزان تولید زباله در کشور‌های پیشرفته و ایران انجام دهید؟
سرانه تولید زباله رابطه مستقیم با سرانه درآمد دارد. میزان متوسط سرانه تولید زباله در جهان حدود ۷۴۰ گرم در روز است که این رقم در کشور‌های مختلف از ۱۱۰ تا ۴۵۴۰ گرم متغییر است. ۳۴ درصد از کل زباله تولیدی در جهان در کشور‌های با سرانه درآمد بالا تولید می شود درحالی که این کشور‌ها ۱۶ درصد از جمعیت جهان را به خود اختصاص می دهند؛ بنابراین در میزان تولید زباله مهمترین عامل درآمد سرانه است، برای مثال میزان تولید زباله از شمال تا جنوب شهر تهران حدود ۳۰ درصد متغییر است. متوسط سرانه تولید زباله در ایران حدود ۷۰۰ گرم و در شهر تهران حدود ۹۶۰ گرم برآورد می شود. در سال ۲۰۱۷ سرانه تولید زباله در اروپا حدود ۱۳۳۰ گرم در روز بود که البته در همین سال میزان بازیافت زباله در اروپا حدود ۴۶ درصد گزارش شد.
مهمترین روش‌های دفع زباله در جهان کدامند؟
دفع پسماند آخرین مرحله از فرایند مدیریت پسماند است. بعد از جمع آوری، انتقال، پردازش و بازیافت، دفع پسماند با روش هایی از قبیل دفن، سوزاندن، دپو روباز و ... انجام می شود.
میانگین درصد بازیافت زباله و تولید کمپوست در جهان حدود ۱۹ درصد است و در مقیاس جهانی به طور میانگین حدود ۳۷ درصد دفن زباله، ۳۱ درصد دپوی روباز و ۱۱ درصد زباله سوزی انجام می شود. دپوی روباز زباله بدترین روش دفع زباله محسوب می شود که این میزان در کشور‌های کم درآمد حدود ۹۳ درصد و در کشور‌های با درآمد بالا حدود ۲ درصد اتفاق میافتد.
کشور‌های با درآمد متوسط به بالا بیشتر به دفن زباله روی می آورند (حدود ۵۴ درصد) در حالی که در کشور‌های با درآمد بالا از این میزان کم می‌شود و درصد بازیافت زباله و تولید کمپوست بالا می رود. زباله سوزی نیز در کشور‌های با درآمد بالا که با محدودیت زمین مواجه هستند رواج دارد.
در ایران نمیتوان آمار دقیقی از میزان بازیافت و تولید کمپوست ارائه داد. با این حال بر اساس برخی مطالعات انجام شده می توان گفت میزان بازیافت حدود ۶ درصد و میران تولید کمپوست حدود ۱۰ درصد برآورد می شود. بالای ۸۰ درصد از زباله تولیدی در کشور به سمت لندفیل ها هدایت می شود. در اغلب سایتهای دفن زباله کشور به جای دفن بهداشتی، دپوی روباز زباله انجام می شود که خسارتهای جبران ناپذیری به محیط زیست کشور وارد آورده است.
مشکلات و موانع بازیافت زباله در ایران چیست؟
به وضوح می توان گفت مسئله اصلی از مدیریت ضعیف پسماند در کشور ناشی می شود. ابتدا باید زیرساختهای لازم به ویژه در مرحله جمع آوری زباله فراهم شود، برای مثال خیلی از شهروندان در خانه تفکیک زباله می کنند، ولی شهرداری به صورت تفکیک شده جمع آوری نمی کند. البته ترویج فرهنگ کاهش تولید زباله و تفکیک آن، نیز یک مقوله مدیریتی است.
بدین ترتیب می‌توان گفت مشکل در زمینه بازیافت زباله از مرحله تفکیک آن شروع می‌شود که در این زمینه تا حدود زیادی هم دولت و هم فرهنگ عمومی که آن هم به میزان زیادی ناشی از دولت می‌باشد، دارای خلا‌های قانونی و فرهنگی هستند.
کدام ارگان‌ها بیشترین و مهمترین سهم را در فرهنگ سازی برای همیاری در بازیافت زباله دارند؟
در سطح شهرها، شهرداری‌ها و در روستا‌ها دهیاری‌ها مسئولیت مدیریت پسماند‌ها را بر عهده دارند. در کشور‌های موفق در زمینه بازیافت زباله، سیاستهای تشویقی و تنبیهی در کنار فراهم سازی زیرساختهای لازم و صرف بودجههای کلان منجر به موفقیت شد نه فرهنگ عمومی.
قبل از هر چیز باید به این نکته توجه کرد که بازیافت زباله بیشتر از مباحث مالی و برنامه منسجم مدیریت پسماند تأثیر می پذیرد. مسلماً برنامه‌ریزی و تامین بودجه برای فراهم آوردن امکانات لازم برای تفکیک در مبدا بسیار کم هزینه‌تر و مقرون به‌صرفه‌تر از تفکیک آن در مقصد است.
مضاف بر شهرداری‌ها و دهیاری‌ها، نهاد‌های آموزشی و تربیتی هم در این قضیه بسیار نقش دارند. به عنوان مثال در کشوری مانند ژاپن امر تفکیک زباله از مبدا، هم در منازل و ادارات عمومی وجود دارد و هم در مدارس که به عنوان یک نهاد آموزشی وظیفه تربیت یک نسل برای رعایت قانون را دارد.
در بسیاری از کشور‌های توسعه یافته، مسئله تفکیک زباله از مدارس و در متون درسی برای فرد آموزش داده می‌شود تا کاملاً برای فرد نهادینه شود. نمونه بارز این امر حضور چندسال قبل تماشاچیان ژاپنی مستقر در استادیوم آزادی بود که پس از اتمام بازی شروع به جمع آوری زباله از سکو‌های تماشاچیان ایرانی کردند بدون آن که خودشان در تولید زباله نقشی داشته باشند.
درواقع برخی از مهمترین اصولی که سیستم تفکیک زباله در ژاپن را ارتقا داده اند، به فرهنگ سازی مرتبط هستند که از مدارس و مراکز آموزشی سرچشمه می‌گیرد. از جانب دیگر شهرداری‌ها هم چندان توجهی به این مسئله ندارند. مثلاً سطل‌های زباله عمومی که در خیابان‌ها و معابر عمومی وجود دارند، هیچ کدام تفکیک شده نیستند و زباله‌ها هم به صورت کاملاً ترکیبی اعم از خشک و‌تر جمع آوری می‌شوند که نتیجه آن تفکیک بخش کمی از زباله با اتلاف سرمایه اقتصادی و انسانی زیاد است.
هزینه‌های سرمایه گذاری در بازیافت زباله در قیاس با عدم بازیافت چقدر است؟
در فرایند مدیریت پسماند‌های شهری، تحلیل هزینه و فایده بازیافت زباله از اهمیت بالایی برخوردار است. در مجموع از نگاه اقتصادی با در نظر گرفتن فواید محیطزیستی و بهداشتی حاصل از بازیافت زباله در دراز مدت و همچنین اصول توسعه پایدار، فواید بازیافت زباله از هزینه‌های آن بسیار بیشتر است.
هزینه های بازیافت به مؤلفههای متعددی از قبیل ترکیب زباله، مقدار تولید زباله، نیروی کار، تکنولوژی و ... بستگی دارد. از این رو در کشور‌ها و شهر‌های مختلف معادلهها متفاوت است و نیاز به مطالعه دارد. ممکن است در شهری یا کشوری از نگاه یک سرمایه گذار هزینه‌های بازیافت زباله بیشتر از منافع آن باشد. مسلماً در چنین شرایطی منافع محیط زیستی و بهداشتی حاصل از بازیافت زباله باید توسط دولت محاسبه و در قالب یارانه و دیگر سیاست های تشویقی صرف تقویت این فرایند شود.
از سویی دیگر نیز ممکن است منافع مستقیم حاصل از بازیافت برای سرمایه گذار بیشتر از هزینه ها باشد، در این شرایط نیز هزینه های محیطریستی و بهداشتی باید از طریق دولت ها مطالعه و در فرایند مدیریت بازیافت لحاظ شود؛ بنابراین از آنجا که منافع محیط زیستی و بهداشتی در فرایند بازیافت زباله به طور مستقیم عاید سرمایه گذار بخش خصوصی نمی شود و از طرفی دیگر فرایند بازیافت زباله مقداری هزینه های محیطزیستی و بهداشتی دربر دارد، لازم است دولت ها در برنامه ریزی، تأمین بودجه و رعایت استاندارد‌ها ورود داشته باشند.