هزاران عقرب، قربانی استخراج یک گرم زهر

به گزارش گروه فضای مجازی ،سوء استفاده از جانوران زهرآگین کشور توسط سودجویان که طی سال‌های گذشته رنگ و لعاب طرح‌های محیط زیستی هم به خود گرفته و به انتقالشان به کشور‌های دیگر انجامیده، تهدیدی علیه حیات وحش کشور است که جلوگیری از پیامد‌های جبران‌ناپذیرش، به گفته دوستداران محیط زیست، مستلزم عزم راسخ سازمان حفاظت محیط زیست برای کوتاه کردن دست منفعت‌طلبان است و البته دستگاه‌های نظارتی است چرا که پیامد‌های این اقدامات سودجویانه نه تنها متوجه محیط زیست کشور خواهد شد بلکه گریبان نظام سلامت اجتماعی را هم خواهد گرفت.

سید مهدی کاظمی؛ محقق و کارشناس زیست‌شناسی جانوری در این باره می‌گوید: امروزه با توجه به مطالعات صورت گرفته بر روی زهر عقرب‌ها، مصارف پزشکی زهر این جانوران در دنیای مدرن از تولید پادزهر گرفته تا تولید و اکتشاف دارو و ساختار‌های دارویی بر کسی پوشیده نیست؛ تاثیر سم (توکسین) موجود در زهر (ونوم) عقرب بر روی کانال‌های یونی (سدیمی، پتاسیمی و ..) باعث شده که امروز این ماده، کاندیدای مهمی در تولید دارو‌های ضدقارچ، ضد باکتری، ضد مالاریا، ضد ویروس و درمان بیماری‌های قلبی و خودایمنی مانند ایدز و ام‌اس باشد.

وی ادامه می‌دهد: در ایران ۷۸ گونه و زیرگونه عقرب وجود دارند که حدود ۵۶.۴۱ ٪ این عقرب‌ها اندمیک (بومی) ایران هستند و این یعنی ایران دارای تنوعی منحصر‌به‌فرد از گونه‌های عقرب است که این غنای گونه لزوم برنامه‌ریزی برای مدیریت این سرمایه خدادای و جلوگیری از سوء‌استفاده از آن را گوشزد می‌کند.

این محقق یادآور می‌شود: متاسفانه بعد از انتشار خبری مبنی بر فروش زهر چهار گونه از جانوران زهرآگین ایران (سه گونه مار و یک گونه عقرب) در سال ۲۰۱۵ در شرکت لاتوکسان (Latoxan) فرانسه، عده‌ای افراد سودجو در صدد جمع‌آوری این گونه‌ها به ویژه عقرب از زیستگاه‌های کشور و استخراج زهر از آن‌ها برآمدند.

هزاران عقرب، قربانی استخراج یک گرم زهر

وی با بیان اینکه برای استخراج یک گرم زهر چندین هزار عقرب از یک گونه مورد نیاز است، می‌گوید: به عنوان مثال برای استخراج یک گرم زهر عقرب آندرکتونوس کراسیکودا ۴۰۰۰ قطعه عقرب و برای استخراج یک گرم زهر عقرب مزوبوتوس اپئوس، ۶۰۰۰ قطعه عقرب، مورد استفاده قرار می‌گیرند! به همین دلیل زنده‌گیری عقرب در مناطق مختلف ایران افزایش زیادی پیدا کرده است.

کاظمی با اشاره به اینکه سازمان حفاظت محیط زیست به عنوان متولی حفاظت از گیاهان و جانوران کشور هیچگاه مجوز برداشت چندین هزار قطعه از یک گونه عقرب را برای هیچ فرد یا موسسه‌ای صادر نکرده است، می‌گوید: در سال‌های اخیر، عده‌ای سودجو با تشکیل کلاس‌هایی با موضوع روش تکثیر، استخراج و فروش زهر برای عده بی‌شماری از متقاضیان در این زمینه گواهی تخصص صادر کرده و زمینه را برای سوء‌استفاده هرچه بیشتر از این گونه‌های ارزشمند فراهم آورده‌اند.

زهر جانوران تکثیر شده، مصرف دارویی ندارد

وی یادآور می‌شود: زهری که از جانوران زهرآگینِ تکثیرشده استخراج می‌شود، مصرف دارویی (اعم از تولید پادزهر) ندارد بنابراین افراد سودجو با برداشت بی‌رویه بعضی از گونه‌های خاص و ادعای تکثیر آن‌ها صرفاً به محیط زیست کشور خسارت‌هایی جبران‌ناپذیر وارد کرده و حتی به نابودی جمعیت برخی از این گونه‌ها در برخی مناطق کشور منجر شده‌اند.

کاظمی با بیان اینکه بالغ شدن یک عقرب با توجه به نوع گونه، بین ۲ تا ۳ سال زمان می‌برد، می‌گوید: با در نظر گرفتن این نکته که هر عقرب طی دو هفته دستکم یک بار تغذیه می‌کند، بدون در نظر گرفتن هزینه نگهداری و درمان، صرفاً هزینه تغذیه هر عقرب تا زمان بلوغ دستکم به ۵۰ تا ۷۵ هزار تومان می‌رسد؛ این در حالی است که حداکثر قیمت یک عقرب در بازار بین بین ۵ تا ۱۰ هزار تومان است! بنابراین از یک سو تکثیر عقرب‌ها در محیط‌های آزمایشگاهی مقرون به صرفه نبوده و از سوی دیگر زهر حاصل از آن‌ها مصرف دارویی ندارد؛ به این ترتیب فعالیت این افراد مدعی تکثیر عقرب، به جز جمع‌آوری نمونه از طبیعت و ضربه زدن به اکوسیستم و از بین بردن غنای گونه‌ای عقرب‌های خاص ایران، نتیجه دیگری ندارد.

این محقق یادآور می‌شود: تا به امروز مواردی از ساختار‌های دارویی با استفاده از زهر عقرب‌ها در دنیا به ثبت رسیده است، اما تا‌کنون هیچ‌کدام تبدیل به دارو نشده و فقط به دلیل برخورداری از خواص ضد سرطانی و ضد بیماری‌های خودایمنی مانند ایدز و ام‌اس شناخته می‌شوند؛ شرکت‌های داروسازی دنیا هم بر اساس مقدار مورد نیاز خودشان این ماده را از موسسات خاص خریداری می‌کنند؛ آن‌ها هرگز زهر را از فرد یا شرکتی که سابقه فعالیت دارویی نداشته خریداری نخواهد کرد چرا که خرید هر گرم زهر مستلزم شناسایی کامل جانور زهرآگین است چه برسد به خرید زهر در مقیاس کیلو.

کاظمی به هجوم افراد سودجو در کشورمان برای زنده‌گیری جانوران زهرآگین اشاره کرده و متذکر می‌شود: چه بسیار مواردی که سازمان حفاظت محیط زیست و نیروی انتظامی تعداد قابل توجهی عقرب را از قاچاقچیان ضبط کرده‌اند، اما طرفی معلوم نبودن دقیق مکان جمع‌آوری نمونه باعث از بین رفتن این جانوران شده و از سوی دیگر عدم وجود جریمه بازدارنده برای صید گونه‌های عقرب زمینه را برای تکرار این تخلفات فراهم کرده است.

جانوران پس از زهرگیری، قابلیت بقا در طبیعت را ندارند

این محقق تصریح می‌کند: برخی از این افراد یا شرکت‌ها در واکنش به انتقادات، در یک موضع‌گیری کاملا غیرعلمی، ادعا می‌کنند که بعد از زهرگیری از جانوران، آن‌ها را به زیستگاهشان برمی‌گردانند! در پاسخ قاطعانه باید گفت که به دلیل آسیب‌های جدی که حین عملیات زهرگیری به جانوران وارد می‌شود، امکان بقای آن‌ها در طبیعت وجود ندارد؛ وارد کردن شوک الکتریکی به عقرب‌ها و اعمال فشار زیاد به جمجمه مار‌ها هنگام زهرگیری، آسیب‌های جبران‌ناپذیری به آن‌ها وارد کرده و شانس ادامه حیات در طبیعت را از آن‌ها می‌گیرد به علاوه، تاکنون هیچگونه مطالعات دقیق در حوزه "صید و رهاسازی (Capture & Release) " توسط متخصصان ذیصلاح برای ارزیابی موفقیت‌آمیز بودن این کار یعنی استقرار جانوران رهاسازی شده در اکوسیستم انجام نشده است.

موافقت ناآگاهانه سازمان حفاظت محیط زیست با طرح مخرب تکثیر جانوران زهرآگین

کاظمی ادامه می‌دهد: متاسفانه طی سال‌های اخیر، به علت ناآگاهی و نداشتن مطالعه و تخصص، مسئولان سازمان حفاظت محیط زیست از جمله معاون وقت محیط زیست طبیعی، مدیرکل وقت دفتر تنوع زیستی و حیات وحش و مسئول وقت بخش خزندگان و دوزیستان دفتر تنوع زیستی و حیات وحش سازمان حفاظت محیط زیست در برابر اصرار‌های سودجویان برای تکثیر جانوران زهرآگین با برداشت برخی از مار‌ها از طبیعت با هدف تکثیر موافقت کردند.

وی اضافه می‌کند: بدین ترتیب این طرح که پیشتر هم با اصرار و سفارش هوشنگ ضیایی، مشاور سازمان حفاظت محیط زیست با هدف تکثیر افعی لطیفی و افعی زنجانی اجرا و با شکست مواجه شده بود بار دیگر به سفارش این فرد به اجرا درآمد! جالب آنکه طرح تکثیر افعی لطیفی در حالی به سفارش او و به منظور تولید پادزهر انجام اجرا شده بود که طبق اسناد موجود بیش از ۱۵ سال است که از اینگونه در صنعت تولید پادزهر استفاده نمی‌شود! و جالبتر آنکه این مشاور دائمی سازمان حفاظت محیط زیست فاقد هرگونه تخصصی در حوزه خزندگان است و البته اجرای طرح‌های شکست‌خورده بسیار دیگری را هم در کارنامه دارد که طرح احیای ببر مازندران یکی از مشهورترین آنهاست.

این محقق می‌گوید: این افراد با بهانه‌های واهی و غیرقابل دفاع، برنامه‌های حفاظتی یا تکثیر را اجرا و بودجه کشور را صرف آن می‌کنند، اما گمان می‌کنم دوره‌ای که در آن محیط زیست کشورمان ناچار است تاوان طرح‌های بدون مطالعه تکثیر و حفاظت را توسط افرادی بدهد که بار‌ها و بار‌ها طرح‌ها و ایده‌هایشان با شکست مواجه شده و هیچ بار علمی و عملی برای حفاظت از حیات وحش نداشته دیگر باید به پایان برسد.

کاظمی با تاکید بر اینکه در هیچ کجای دنیا از زهر جانور زهرآگین تکثیر شده در اسارت در تولید آنتی ونوم استفاده نمی‌شود، می‌گوید: اگر به مدارکی که پیشتر در اختیار مسئولان سازمان حفاظت محیط زیست قرار داده بودیم توجه می‌شد، متوجه می‌شدند که طبق پروتکل‌های سازمان بهداشت جهانی (WHO) از جانور زهرآگین تکثیری در تولید پادزهر استفاده نمی‌شود.

این محقق با ابراز تاسف از انفعال مسئولان سازمان حفاظت محیط زیست در برابر این طرح مخرب سودجویان می‌گوید: در پی این رویکرد سازمان حفاظت محیط زیست، ضربه‌ای جبران‌ناپذیر به محیط زیست و ذخایر زهر (ونوم) ایران وارد شد که مدتی پیش آقای احمد تقوی مقدم "مسئول آزمایشگاه تحقیقات فرآورده‌های بیولوژیک و تولید آنتی سرم عقرب‌زدگی مؤسسه رازی جنوب غرب کشور در اهواز" نسبت به آن هشدار داده و ضمن اشاره به مسئله خروج عقرب‌های زنده در تعداد بالا به کشور‌های دیگر پیامد‌های این روند را برای مسئولان ذی‌ربط متذکر شدند.

کاظمی با بیان اینکه پیامد‌ها خروج جانوران زهرآگین از کشور را اخیراً با ارسال نامه‌ای به عیسی کلانتری، رئیس سازمان حفاظت محیط زیست هشدار داده است، می‌گوید: به صراحت میگویم که اگر جلوی این رویه گرفته نشود به‌زودی در کشور با مشکل تولید پادزهر‌های استاندارد مواجه شده و آن موقع سازمان حفاظت محیط زیست باید پاسخگوی نظام سلامت کشور باشد.

وی با طرح این پرسش که چه کسی پاسخگوی خروج این حجم قابل توجه از جانوران زهرآگین به خارج از کشور خواهد بود، می‌گوید: هر چند تا‌کنون سودجویان به بهانه تکثیر جانوران زهرآگین، تعداد قابل توجهی از آن‌ها را از طبیعت جدا کرده و به کشور‌هایی مانند افغانستان منتقل کرده‌اند، اما از سازمان حفاظت محیط زیست انتظار داریم از اعطای مجوز به افرادی که با توجیه تکثیر عقرب و ارزآوری، گونه‌های ارزشمند جانوری کشور را در آستانه نابودی قرار داده، خودداری کرده و همچنین با تعیین جریمه‌های بازدارنده برای متعرضان از تبدیل شدن جانوران زهرآگین به ابزار سودجویی متخلفان جلوگیری کنند.

حمیدرضا گودرزی، عضو هیئت علمی مؤسسه تحقیقات واکسن و سرم‌سازی رازی، هم پیشتر طی هشداری مشابه به رسانه‌ها گفته بود: نسبت آمار جمعیت روستایی به جمعیت مناطق شهری به‌عنوان فاکتوری تأثیرگذار در تولید انواع پادزهر جانوران سمی قابل تامل است چرا که عمده مصدومیت‌های ناشی از گزش جانوران زهری در مناطق روستایی و در بین کشاورزان و دامداران رخ می‌دهد. طبق نخستین سرشماری نفوس و مسکن سال ۱۳۳۵ شاخص‌های آماری نشان می‌دهد که نسبت جمعیت روستایی به شهری ۷۰ به ۳۰ است.

روند تغییرات جمعیت کشور به‌گونه‌ای رقم خورده است که در سرشماری سال ۱۳۹۵ این نسبت کاملا معکوس شده و جمعیت روستایی به کمتر از ۳۰ درصد تقلیل یافته، بعلاوه توسعه کشاورزی مکانیزه، بهسازی ساختمان‌های روستایی، تغییر سبک زندگی و افزایش آگاهی جمعیت هدف، مجموعا موجب کاهش چشمگیر مصدومیت مارگزیدگی و عقرب‌زدگی شده است. در سال‌های اوج تقاضا برای این فرآورده‌ها، میزان درخواست آنتی‌سرم مارگزیدگی و عقرب‌زدگی از سوی نهاد‌های ذیربط به‌ترتیب حدود ۲۰ و ۵۰ هزار آمپول بوده است؛ اخیراً، اما صحبت از نیاز سالانه ۳۰۰ هزار آمپول می‌شود که با استدلال‌های فوق، این‌گونه آمار‌ها تمهید سوداگری در حوزه تولید انواع پادزهر است و دلیل آن سودای هوس‌انگیز سود‌های میلیاردی تحریک‌کننده بخش خصوصی و برخی شرکت‌های به‌ظاهر دانش‌بنیان برای ورود به این حوزه است که متأسفانه در مواردی موفق به اخذ مجوز‌های مربوطه شده‌اند. تأسف‌آورتر، اقدام افراد سودجویی است که زهر خام را به شرکت‌های خارجی به ثمن بخس می‌فروشند. کلام آخر اینکه براساس اطلاعات و استدلال‌های علمی، اقدام به ساخت پادزهر به‌منظور صادرات و فروش زهر خام، مشابه تجارت عاج‌فیل است که به آسیب‌های جبران‌ناپذیر به زیست‌بوم و ذخایر جانوری منحصر‌به‌فرد کشور منجر می‌شود؛ بدون تردید انواع پادزهر واجد شرایط تولید فرآورده بیولوژیک حاکمیتی است که باید به میزان مصرف واقعی کشور تولید شود و صادرات آن عقلانی نیست.

مرداد ۹۴ بود که در نشست مشترک دفتر تنوع زیستی و حیات وحش سازمان حفاظت محیط زیست با موسسه واکسن و سرم‌سازی رازی، برنامه‌ریزی برای برداشت مار‌ها از طبیعت با هدف تکثیر مورد بررسی قرار گرفته و به توصیه هوشنگ ضیایی، مشاور معاونت محیط زیستط طبیعی سازمان حفاظت محیط زیست بنا شد سمن‌ها و کارشناسان متخصص داوطلب در کنار محیط بانان و مارگیران در برنامه‌های برداشت مار و سم‌گیری به اجرای طرح تکثیر مار کمک کنند.