گاندو چیست؟/ آخرین وضعیت گاندوها در ایران

به گزارش گروه جامعه ، گاندو، تمساح پوزه کوتاه ایرانی، گونه‌ای حفاظت شده و ارزشمند.

گاندو یا همان تمساح پوزه کوتاه که نوعی کروکودیل است گونه بومی در ایران محسوب می‌شود؛ این گونه ارزشمند بزرگترین خزنده در کشور است که به صورت طبیعی در زیستگاه خود زندگی می‌کند.

تمساح پوزه کوتاه ایرانی بیشتر در جنوب کشور و در منطقه سیستان و بلوچستان یافت می‌شود که در زبان بلوچی به این حیوان گاندو گفته می‌شود و گاندو به معنی راه رونده روی شکم است.

گاندو در رودخانه سرباز و در محدوده آب‌های چابهار و سراوان که به عنوان تنها زیستگاه آن در ایران است زیست می‌کند. حدود ۶۵ میلیون سال است که گاندو با مردم این منطقه زندگی کرده و مردم منطقه این حیوان را نماد برکت و آبادانی می‌دانند و معتقدند اگر این گونه از آن منطقه کوچ کند خشکسالی و قحطی آن جا را فراخواهد گرفت و به همین دلیل برای مراقبت و بقای آن تلاش می‌کنند بر خلاف چهره خشن این حیوان بسیار آرام است به گونه‌ای که طی چند دهه اخیر تنها دو یا سه مورد مبنی بر آسیب انسانی از طرفی این حیوان در ایران گزارش شده است.

تمساح‌های ایرانی گوشت خوار، اما از نوع شکارچی کمین گرا هستند که ماهی ها، پرندگان، پستانداران اطراف رودخانه‌ها و حتی سگ‌ها را نیز می‌خورند.

دندان‌های گاندو قدرت جویدن ندارند و به همین دلیل شکار‌های خود را می‌بلعند و شکار‌های بزرگ خود را زیر آب نگهداری می‌کنند تا گوشت آن شل و بعد به صورت تکه شده بخورند.

طول عمر گاندو‌ها بین ۴۰ تا ۶۰ سال است که در صورت حفاظت از آن ممکن است بیش از ۶۰ سال نیز عمر کند طول گاندو‌های ایرانی نر ۳ متر و ماده‌ها ۲/۴۵ متر و میانگین وزن آن‌ها ۵۵۰ کیلو گرم است.

گاندو‌ها به طور متوسط روزانه یک و نیم تا دو کیلوگرم گوشت می‌خورند جالب است بدانید که اگر دندان تمساح بشکند دندان جدیدی جایگزین آن می‌شود.

از رفتار‌های جالب این موجود می‌توان به حفر کانال‌های عمیق در کنار رودخانه‌ها و ساخت آبگیر‌هایی برای زندگی و فرار از گرما اشاره کرد که عمق بیشتر این کانال‌ها تا ۱۵ متر نیز می‌رسد که این می‌تواند به حفظ آب برکه‌ها و تالاب‌ها در فصول گرم سال و یا در زمان‌های خشکسالی کمک کند.

فصل جفت گیری گاندو‌ها در اسفند ماه است که پس از جفتگیری تا اردیبهشت ماه حدود ۲۵ تا ۳۰ تخم میگذارند که تخم‌ها در خرداد یا تیر به تبدیل به نوزاد شده، اما از این تعداد تنها حدود ۶۰ درصد آن‌ها تبدیل به نوزاد می‌شوند.

نوزادان گاندو‌ها بسیار حساس هستند به طوری که در مقابل بی‌آبی و گرمای زیاد تلف می‌شوند همچنین یکی دیگر از عوامل تلف شدن نوزادان گاندو‌ها شکار آن‌ها توسط پرندگان شکاری، مرغان ماهیخوار، سگ‌ها، روباه و شغال است که با این اوصاف تنها ۵ الی ۱۰ درصد تمساح‌ها به سن بلوغ می‌رسند.

یکی از اقدامات خوب سازمان حفاظت محیط زیست برای حفاظت از تمساح‌های پوزه کوتاه تاسیس زیستگاه و یا ایستگاهی برای زندگی این گونه از حیات وحش در منطقه حفاظت شده روستای باهوکلات است که در سال ۱۳۸۹ حدود ۳۰ تمساح پوزه کوتاه برای نگهداری به آن منطقه منتقل شد.

گفتنی است که بیشترین تراکم تمساح‌های پوزه کوتاه در کنارسد‌ها است و بر اساس قانون حفاظت از صید و شکار، شکار این‌گونه حدود ۲۰ میلیون تومان جریمه دارد.

متاسفانه در کشور ما با وجود اینکه قانون‌های سنگین برای نگهداری از حیات وحش وضع شده است، اما برخی بدون این که از قانون چیزی بدانند اقدام به چنین کاری می‌کنند و این نوعی قاچاق محسوب می‌شود. اما آیا کسانی که اقدام به نگهداری از حیات وحش می‌کنند دارای مجوز هستند؟

مهمترین علت نابودی گاندو‌ها در کشور خشکسالی که از سال ۱۳۷۷ تا ۸۳ به دلیل خشکسالی‌های پی‌درپی جمعیت بسیاری از این گونه‌ها تلف شدند و در آخرین طبقه بندی به لحاظ ارزش و تعداد این گونه در دنیا در سال ۲۰۰۵ اینگونه جزء گونه‌های آسیب پذیر تقسیم‌بندی شد به طوری که در جهان تنها دو هزار و ۴۰۰ گونه تمساح پوزه کوتاه هم اکنون زیست می‌کنند.

از دلایل دیگر انقراض آن‌ها می‌توان به بروز سیلاب‌های سنگین در محل زندگی آن‌ها و خورده شدن نوزادان گاندو توسط تمساح‌های بالغ‌تر اشاره کرد. همچنین تغییر در ترکیب آب‌شیرین رودخانه‌ی سرباز به خاطر نشت انواع آلودگی‌های شیمیایی مثل آفت‌کش‌ها، علف‌کش‌ها، قارچ‌کش‌ها، روغن موتور یا مواد شوینده هم بر آینده این تمساح‌ها تاثیر منفی گذاشته است. همچنین برخی از گاندو‌ها در حین رد شدن از جاده‌ها به خاطر برخورد با خودرو‌ها کشته می‌شود هرچند تعداد این حوادث تاثیر زیادی بر آمار کلی مرگ‌و‌میر گاندو‌ها ندارد.

نکته پایانی این که گونه‌های در خطر انقراض به نوعی هویت ملی کشور ما محسوب می‌شوند و شهروندانی که حامی حیات وحش هستند، برای حمایت از این گونه‌ای ارزشمند باید تلاش بیشتری کنند.

زیستگاه اصلی این تمساح ۳۸۰ هزار هکتار مساحت دارد که بخشی از آن در چابهار و بخش دیگر آن در شهرستان سرباز نیکشهر قرار دارد. این مناطق با نام منطقهٔ حفاظت شدهٔ گاندو تحت حفاظت سازمان محیط زیست ایران قرار دارند. بیشتر این تمساح‌ها در برکه‌های میان راسک و باهوکلات و باتلاق‌های دلگان و کلانی (در جنوب استان سیستان و بلوچستان) متمرکز هستند. تعداد این گونه در ایران حدود ۳۰۰ تا ۴۰۰ رأس برآورد می‌شود. در گذشته‌های دور قلمرو زیستی این تمساح تا سواحل جنوب عراق نیز امتداد داشته‌است.

در این منطقه رابطه مردم بومی با گاندو‌ها بسیار خوب است. آن‌ها این حیوان را مقدس دانسته و از آسیب رساندن به گاندو‌ها خودداری می‌کنند و حتی در زمان خشکسالی برای انتقال گاندو‌ها از برکه‌های خشک شده به برکه‌های پرآب‌تر و تأمین غذای گاندو‌ها اقدام می‌کنند. در نتیجه خطری از ناحیه انسان گاندو‌ها را تهدید نمی‌کند و تاکنون شکار این حیوان در ایران مشاهده نشده‌است.

مشکل اصلی گاندو در این منطقه خشکسالی و کم‌آبی است که پناهگاه و غذای گاندو‌ها را از آن‌ها می‌گیرد. به ویژه نوزادان گاندو‌ها که به بی‌آبی و گرما حساس‌ترند و همچنین در معرض خطر حمله حیوانات دیگر مثل پرندگان شکاری، مرغان ماهیخوار، بزمجه، سگ، روباه و شغال قرار دارند.

این تمساح دارای پوزه‌ای پهن است که فک بالایی ۱۹ دندان و فک پایینی ۱۵ دندان دارد. در قسمت پشت سر و در ناحیه گردن دو جفت صفحه شاخی بزرگ دیده می‌شود. دارای پا‌های کوتاه بوده و پنج انگشت منتهی به ناخن‌های بلند در پا‌های جلوئی و چهار انگشت منتهی به ناخن‌های کوتاه‌تر در پا‌های عقبی دیده می‌شود. رنگ عمومی بدنش زیتونی تا قهوه‌ای بوده و شکمی بدون فلس و به رنگ سفید متمایل به زرد دارد.

میانگین اندازهٔ این کروکودیل در نر‌ها ۳ متر و ماده‌ها ۲٫۴۵ متر است. البته نر‌های مسن ممکن است بسیار بزرگتر شده و به ۴ تا ۵٫۵ متر طول و ۵۵۰ کیلوگرم وزن برسند. البته گاندو‌های ایران به‌ندرت به ۳ متر می‌رسند و بزرگترین گاندو مشاهده شده ۳٫۶ متر طول داشته‌است. دم این حیوان که نیمی از طول بدن آن را تشکیل می‌دهد، آن‌قدر قدرتمند است که می‌تواند استخوان بدن پستاندار بزرگ جثه‌ای را با ضربه‌ای قوی خرد کند و آرواره‌های وی آن‌چنان محکم است که می‌تواند بزرگترین استخوان‌ها را به‌راحتی خرد کند.

جفت‌گیری و تخم‌گذاری

فصل جفت‌گیری گاندو در اسفندماه و تخم‌گذاری آن در ماه خرداد است. گاندو با کندن گودال عمیقی در مکانی که از رطوبت کافی برخوردار باشد، حدود ۲۰ تا ۳۵ تخم می‌گذارد. ۶۰٪ تخم‌ها پس از ۶۵ روز تبدیل به نوزاد می‌شوند. توله‌ها با طولی برابر ۲۰ تا ۲۵ سانتیمتر به دنیا می‌آیند. تغذیهٔ نوزادان از حشرات و لارو آنها، دوزیستان و لارو آن‌ها و بچه‌ماهی‌ها است، تنها ۵٪ تا ۱۰٪ نوزادان به سن بلوغ در ۵ تا ۱۰ سالگی می‌رسند و بقیه خوراک پرندگان شکاری و ماهی‌خوار، روباه، شغال، سگ، و بزمجه می‌شوند.

در واقع بیشتر مهره‌دارانی که به آب‌های محل زندگی گاندو نزدیک می‌شوند ممکن است به درون آب رفته و خوراک این تمساح شوند. گاندو‌های هندی حتی گاهی گوزن سمبر ۲۲۵ کیلویی و گاومیش اهلی ۴۵۰ کیلویی را شکار کرده‌اند. آن‌ها حتی توانایی نبرد با ببر بر سر شکار را دارند و پیروزی هر یک از دو گونه دیده شده‌است. گاه نیز گاندو‌ها طعمهٔ ببر شده‌اند. اما عادت آدمخواری در این کروکودیل منحصر یک مورد شکار یک کودک ۶ ساله در ایران می‌شود. به‌ندرت حمله‌های خفیفی نیز در حد گاز گرفتن دست و پا مشاهده شده که با توجه به تعداد بسیار کم احتمال می‌رود نوعی اشتباه در تشخیص شکار باشد. در کل وجود گاندو در برکه‌ها و استخر‌ها تهدیدی برای مردم محلی نمی‌باشد به‌طوری‌که حتی بچه‌ها در این برکه‌ها شنا کرده و زنان با آسودگی خاطر در کنار برکه‌ها به شستن ظرف و لباس می‌پردازند.

وحید پورمردان، مدیر کل محیط زیست سیستان و بلوچستان در گفت وگو با خبرنگار گروه جامعه ، گفت: گاندو حیوانی کاملاً اجتماعی است. با توجه به تحرک پائین و خونسرد بودن مصرف غذایی گاندوی بالغ به‌طور متوسط روزانه ۱٫۵ تا ۲ کیلوگرم گوشت است.

از رفتار‌های جالب این حیوان حفر کانال‌های عمیق در کنار رودخانه‌ها و آبگیر‌های محل زندگی خود است. گاندو‌ها با حفر این کانال‌ها که چندین متر عمق داشته و طول آن‌ها تا ۱۵ متر می‌رسد، هم پناهگاهی برای زندگی و استراحت خود در ساعت‌های گرم روز تهیه می‌کنند و هم از تبخیر آب جلوگیری کرده و با ذخیره آب در کانال‌ها به حفظ آب برکه‌ها و تالاب‌ها در فصل‌های گرم و ایام خشکسالی کمک می‌کنند. همین دلیل بلوچ‌ها علاقه زیادی به این حیوان دارند و معتقدند که هر جا گاندو باشد آب فراوان است.

پورمردان افزود: تمساح بسیار منزوی و گوشه گیر است و اصلا مهاجم نیست. طعمه گاندو اصلا انسان نیست و حمله‌ها فقط جهت حفاظت از حریم زندگیش بوده است و اطلاعات نیز نشان دهنده این است که حمله‌های گاندو به انسان برای شکار نبوده است.

وی در ادامه درباره آخرین سرشماری گاندو‌ها گفت: در سال گذشته بیش از ۴۰۰ سر تمساح به صورت مشاهده مستقیم شناسایی و سرشماری شده است، ولی به علت اینکه گاندو‌ها با نزدیک شدن انسان به زیر آب این آمار می‌تواند بیشتر هم باشد.

حمید ظهرابی، معاون محیط زیست طبیعی و تنوع زیستی سازمان حفاظت محیط زیست در گفتگو با خبرنگار گروه جامعه ، درباره آخرین وضعیت گاندو‌ها در کشور گفت: جمعیت این تمساح پوزه کوتاه در کشور با اقدامات انجام شده رو به افزایش است.

ظهرابی در ادامه بیان کرد: علاوه بر جمعیت طبیعی این گونه مرکزی برای اسارت در تکثیر تمساح‌ها نیز در نظر گرفته شده است.

معاون محیط زیست طبیعی در پاسخ به این سوال که بر اساس آخرین سرشماری‌ها جمعیت گاندوی موجود در کشور چه میزان است افزود: افزود: هم اکنون ۴۰۰ گاندو در کشور زیست می‌کنند.