آلودگی هوا، پسماند و کم‌آبی؛ ۳ معضل اصلی کلانشهر تهران
به گزارش گروه جامعه ، براساس مطالعه‌ای که زیرنظر اداره کل مطالعات اجتماعی و فرهنگی شهرداری تهران، تحت عنوان «بررسی آگاهی، نگرش و عملکرد شهروندان تهرانی درخصوص مشکلات زیست‌محیطی و کم‌آبی» انجام شده، ۳ معضل آلودگی هوا، پسماند و کم‌آبی در راس معضلات محیط‌زیستی کلانشهر تهران قرار دارند. جامعه آماری این تحقیق را شهروندان بالای ۱۵ سال ساکن در مناطق ۲۲ گانه تشکیل می‌دهند که طی آن، به‌صورت تصادفی با ۱۱۶۷ شهروند در مناطق یادشده مصاحبه شده است.
نخستین زنگ خطر جدی درباره آلودگی هوای تهران در سال ۱۳۷۴ به صدا درآمد. در آن هنگام نزدیک به ۱۰۰ نفر از کارشناسان و مدرسان حوزه‌های مرتبط محیط‌زیست، جغرافیا و شهرسازی در پی نشستی در سالن اجتماعات پارک‌شهر، متنی موسوم به بیانیه «تهران ۷۴» منتشر کردند که در آن برای نخستین بار از آلودگی هوای تهران به‌عنوان یک «بحران ملی» نام برده شده و راه مقابله با آن نیز «عزم ملی» عنوان شده بود. این بیانیه عمدتا بر آثار بیماری‌زای آلودگی هوا تأکید داشت و نویسندگان آن کوشیده بودند بر این نکته تأکید کنند که عواقب نگران‌کننده بیماری‌هایی همچون افسردگی، اضطراب و انواع ناراحتی‌های تنفسی در تهران ناشی ازآلودگی هواست. اما واقعیت این است که در همه سال‌های بعد از انتشار این بیانیه، همچنان اثر بهداشتی آلودگی هوا بود که مورد توجه قرار می‌گرفت؛ ولی در این میان، آثار زیست‌محیطی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی از جهت تأثیری که بر تخریب و رنگ‌باختگی آثار تاریخی، معماری و فرهنگی و آثاری که بر پوشش گیاهی، درختان و حیات وحش و پرندگان دارد، فراموش شده است. این امر ناشی از آن است که آماری که ۳ سال بعد از بیانیه هوای تهران ۷۴ توسط جایکا (کنسرسیومی از مشاوران بین‌المللی که با محوریت کارشناسان ژاپنی طرح جامع برای کاهش آلودگی هوای تهران را تدوین کردند) از سوی یک انجمن محیط زیستی منتشر شده بود بسیار هول‌انگیز بود. آماری که نشان می‌داد سالانه شمار قابل توجهی از شهروندان تهرانی بر اثر آلودگی هوا جان خود را از دست می‌دهند.
پسماند؛ رتبه دوم معضلات محیط‌زیستی در تهران
پسماند پس از آلودگی هوا در رده دوم معضلات محیط‌زیستی تهران قرار دارد. تحقیقی که یک‌دهه پیش درباره اوضاع زیست‌محیطی شهر تهران انجام شده حاکی از آن است که پسماند‌های تولیدی حدود ۳/۲ میلیون خانوار تهرانی بیش از ۷/۲ میلیون تن است. وضعیت پسماند در مناطق ۲۲ گانه تهران هم نشان داد روزانه ۷۵۰۰ تن زباله تولید می‌شود، اما فقط ۲۵۰ تن آن بازیافت می‌شود. این رقم امروز به بیش از ۸۰۰۰ تن در روز رسیده است. نکته در خور تأمل اینکه با عدم‌بهره‌برداری و مدیریت نادرست زباله که از آن به‌عنوان طلای کثیف یاد می‌شود، نه‌تن‌ها سرمایه قابل‌توجهی از دست می‌رود، بلکه معضلات مربوط به نابودی عرصه‌های متعدد برای دفن زباله و تهدید‌های ناشی از آن را در پی دارد. با وجود این، سال‌هاست که در کلانشهر تهران مسئله تفکیک زباله از مبدأ مطرح شده، ولی متأسفانه مدیریت شهری موفق به اجرای طرح تفکیک زباله از مبدا نشده است؛ طرحی که در اکثر شهر‌های جهان اجرا شده و کاری غیرممکن نیست.
کمبود آب؛ سومین معضل محیط‌زیست تهران
سومین معضل محیط‌زیست کلانشهر تهران کمبود آب است. آب شهر تهران تا سال ۱۳۰۶ از قنوات و چشمه‌ها تأمین می‌شد، اما هم‌اکنون عمده آب شرب پایتخت از ۵ سد مهم تأمین می‌شود. بنا بر تحقیقی که در سال ۱۳۸۶ انجام گرفته در سال ۸۶ مصرف آب تهران بیش از ۹۹۰ میلیون مترمکعب بوده که ۷۶ درصد از این میزان در بخش مسکونی به مصرف رسیده است. این در حالی است که مطابق برآورد‌های انجام‌شده، ۲۳ درصد از حجم آب ورودی به سیستم آبرسانی هدر می‌رود. در سال ۱۳۸۶ حداقل ۶۱۰ میلیون مترمکعب فاضلاب مربوط به فاضلاب‌های خانگی و صنعتی بوده که از این میزان، فقط ۱۱۰ میلیون مترمکعب توسط تصفیه‌خانه‌ها جمع‌آوری شده است، اما بقیه فاضلاب‌ها با ورود به چاه‌های جذبی باعث آلودگی سفره‌های آب زیرزمینی شده است. این درحالی است که خاک تهران قابلیت تصفیه فاضلاب را ندارد و فشار زیادی را به سیستم تحمیل کرده است. اکنون مصرف آب در تهران بسیار بیشتر شده و افزایش بی‌رویه جمعیت تهران باعث تشدید کمبود آب شرب شده است؛ ضمن آنکه خشکسالی‌های پی‌درپی به این معضل دامن زده است. با وجود کمبود آبی که کلانشهر تهران دارد تحقیقات از مصرف دو برابری شهروندان تهرانی از آب خبر می‌دهند؛ ضمن اینکه موضوعات بی‌شمار دیگری مانند استفاده از آب سفید و پاکیزه برای مصرف فلاش‌تانک‌های توالت، معیوب و بزرگ‌بودن سیفون‌ها و استاندارد نبودن آنها، شست‌وشوی اتومبیل با آب شرب، درختکاری و چمن‌کاری نامتناسب، عدم‌رعایت الگوی مصرف و... در میان شهروندان رایج است.
در بخش پایانی مطالعه‌ای که زیرنظر اداره کل مطالعات اجتماعی و فرهنگی شهرداری تهران صورت گرفته تأکید شده است که اگر در زمینه موضوعات مورد بحث (آلودگی، پسماند و آب) تغییرات وسیع رفتاری رخ ندهد، استمرار این وضعیت می‌تواند محیط‌زیست شهری در تهران را با بحران جدی روبه‌رو سازد و حیات و بقای بسیاری از شهروندان را در معرض تهدید قرار دهد.
گفتنی است منابع این مطالعه در دفتر اداره کل مطالعات اجتماعی و فرهنگی شهرداری تهران موجود است.