تاکید روایت وآموزه های قرانی بر ضرورت تعقل ونکوهش سطحی نگری

محمد فنایی اشکوری استاد فلسفه و عرفان تطبیقی در گفتگو با خبرنگار فرهنگی میزان در مورد فلسفه هراسی گفت: فلسفه، کوشش عقلی برای شناخت واقع و راه زیست مطلوب است. از آنجا که انسان دارای قدرت تعقل است، در همۀ فرهنگها می توان رد پای فلسفه را دید، اما تدوین فلسفه به صورت یک دانش امری است که برخی از فرهنگها در آن فعال تر بوده اند.

وی افزود: یکی از خاستگاه های معروف فلسفه، یونان قبل از میلاد است. فیلسوفانی همچون فیثاغورس، هراکلیتوس، پارمنیدس، سقراط، افلاطون و ارسطو از مشهورترین فیلسوفان یونان بشمار می روند. فلسفۀ یونانی دست کم در ظاهر به دین خاصی وابسته نیست و صبغۀ دینی ندارد، هرچند اغلب فیلسوفان یونانی الهی هستند. فلسفۀ یونانی هم به جهان اسلام وارد شد و هم به جهان یهودی - مسیحی غرب.

وی اظهارداشت: از آنجا که بین فلسفه و الهیات ادیان ابراهیمی موضوعات و مسائل مشترکی مطرح است، مانند بحث از آغاز و انجام جهان، رابطۀ طبیعت و ماورای طبیعت، سرشت انسان و سعادت و شقاوت او، برخی از متألهان این ادیان به مطالعۀ فلسفه روی آوردند و از مباحث فلسفی بویژه اندیشه های نوافلاطونی در تبیین و توجیه برخی از آموزه های اعتقادی دین بهره جستند. فیلون و ابن میمون یهودی، آگوستین و آکوئیناس مسیحی و فارابی و ابن سینای مسلمان برخی از شناخته ترین متألهانی هستند که کوشیده اند بین یافته های فلسفی و باورهای دینی نوعی هماهنگی برقرار کنند و از روش فلسفی در بحث دینی استفاده کنند.

این استاد حوزه و دانشگاه تصریح کرد: در مقابل این جریان گروهی دیگر از متشرعان و متکلمان ادیان یاد شده قرار دارند که با اصل تفکر فلسفی یا با دخالت دادن آن در فهم دین به ستیز برخاسته اند. تقابل این دو جریان را می توان در نزاع پرماجرای عقل و ایمان در تاریخ قرون وسطای مسیحی مشاهده کرد. یکی از ریشه های اصلی این منازعه، عقل ستیز بودن باورهای بنیادی مسیحیت مانند تثلیث و تجسد است. ناتوانی جریان عقل‌گرا در دفاع عقلانی ازاین باورها زمینۀ شکل گیری ایمان‌گرایی در مسیحیت شد که تا امروز در الهیات مسیحی حضوری چشمگیر دارد.

فنایی اشکوری در ادامه سخنانش بیان کرد: در جهان اسلام نیز از آغاز ورود فلسفه، جریان فلسفه هراسی و فلسفه ستیزی شکل گرفت. بسیاری از متکلمان و محدثان و فقهای اهل سنت از جمله غزالی و ابن تیمیه و سلفی ها با فلسفه و گاه با منطق و عقل به منازعه برخاستند. از نظر بسیاری از آنان برای شناخت واقع و معارف دین به چیزی جز نص دینی (کتاب و سنت) نیاز نیست.

وی اضافه کرد: به زعم آنها استفاده از روش عقلی و فلسفی به انکار عقاید دینی منجر می شود. تحت تأثیر این جریان تدریجا مخالفت با فلسفه در میان برخی از علمای شیعه نیز طرح شد. امروزه نیز این جریان فعال است و طلاب علوم دینی را از روی آوردن به فلسفه منع می کند. برخلاف فلسفه هراسی در مسیحیت که ریشه در ناسازگاری بنیادین باورهای مسیحی با عقل دارد، این مخالفت در جهان اسلام ریشه های دیگری دارد، اما در نهایت این مخالفت نیز به توهم ناسازگاری عقل و دین بر می گردد و مخالفان فلسفه برآنند که به کارگیری روش عقلی در شناخت ما را به نتایجی می رساند که در مقابل آموزه های دینی قرار دارد.

وی تأکید کرد: به عبارت دیگر، در این دیدگاه ولو به صورت ناآگاهانه مفروض است که عقل بشری با آموزه های دینی در تعارض است و سیر آزاد تفکر عقلی به نتایجی ناسازگار با دین منتهی می شود. برخی از اینان بین عقل و فلسفه تفکیک می کنند و می گویند ما با تعقل موافقیم اما با روش فلسفی مخالفیم. این سخن ناشی از عدم شناخت حقیقت فلسفه است.

وی با بیان اینکه فلسفه چیزی جز به کارگیری روش عقلی در فهم واقع نیست، گفت: گاه به روایات و یا اقوال علمای پیشین برای نفی فلسفه تمسک می کنند، در حالی که آن روایات و اقوال در مقام مقابله با فلسفه های الحادی و افکار زنادقه است، نه نفی تفکر عقلی برای اثبات عقاید دینی و دفاع از آنها که در فلسفۀ اسلامی تعقیب می شود. گاهی فلسفه را رقیب دین و در مقابل آن قرار می دهند، در حالی که چنین نیست؛ فیلسوفان مسلمان به ویژه متألهان شیعی تمام تلاششان مصروف فهم حقایق عقلانی و الهیاتی دین است، نه ایجاد مکتبی در برابر دین.
وی اظهارکرد: از این رو از مهمترین زمینه‌های مخالفت متشرعان با فلسفه ابهام در نسبت فلسفه و دین است. به گمان آنها فلسفه دین حق را انکار و نفی می کند و خود دین باطلی را طرح و جعل می کند. بله، فلسفه‌های الحادی دین را انکار می کنند، اما فلسفه های الهی و بویژه فلسفۀ اسلامی در مقابل دین خاضع و نسبت به آن خادم است.
فنایی اشکوری با بیان اینکه کار فلسفۀ الهی کشف دین و فهم آن است، نه طرد دین و جعل آن، گفت: فیلسوف متأله با تثبیت مبانی معرفت شناسی و هستی شناسی عقلی، اصول اعتقادی دین را اثبات می کند و در فهم و تبیین آموزه های اعتقادی دین و تفسیر متون دینی از روش عقلی فلسفی مدد می جوید، البته فلسفه مانند هر علم دیگری محصول ذهن بشر غیر معصوم است و از این حیث مانند همۀ علوم دیگر در معرض خطا است و نیازمند به نقد و اصلاح است. علوم دینی مانند کلام و تفسیر و فقه هم همینطور هستند. گرچه منبع علوم دینی وحی و کلام معصوم است، اما استنباط و استخراج معارف از متون دینی مصون از خطا نیست، از همین جهت است که در علوم یاد شده با آراء مختلف و حتی نحله و مکتب های گوناگون مواجه هستیم و منازعه و نقد و ابرام در آن بسیار است.
این استاد حوزه و دانشگاه تأکید کرد: از آموزه های مسلم قرآن کریم و روایات معصومین(ع) اهمیت و ضرورت تعقل و خردورزی و نکوهش سطحی‌نگری و ظاهربینی و بی‌توجهی به عقل است. حقیقت فلسفه نیز چیزی جز استفادۀ حداکثری از عقل نیست. فلسفه آراء فیلسوفان نیست؛ این آراء، گوناگون و گاه در مقابل هم هستند. گوهر فلسفه و حقیقتش به کارگیری روشمند و نظام‌مند عقل در شناخت واقع است. از این رو جای شگفتی است که کسی با معارف اسلام آشنا باشد اما با عقل ورزی به مخالفت برخیزد.

وی در پایان سخنانش گفت: از این رو، این مخالفتها منشأیی جز تصور نادرست از فلسفه و دین و نسبت بین آنها ندارد. اگر توجه شود که اولا فلسفۀ اسلامی ناسازگار با دین نیست بلکه در خدمت اثبات و فهم دین است و ثانیا دین نافی تفکر عقلی نیست بلکه مؤید و مکمل آن است و سرانجام اینکه عقل و وحی به عنوان حجتهای درونی و بیرونی در کنار هم و معاضد یکدیگرند نه رقیب و معارض هم، وجهی برای فلسفه‌هراسی و فلسفه‌ستیزی نخواهد بود.