­وابستگی پهلوی و دخالت بیگانگان از عوامل اصلی سقوط دولت مصدق بود/ عدم موفقیت فرهنگ و هنر در بازتاب کودتای ۲۸ مرداد

خبرگزاری میزان – کودتای ۲۸ مردادماه ۱۳۳۲ لکه ننگی بر چهره استعمار است. اتفاقی که به واسطه آن دولت مردمی مصدق سقوط و دولتی دست نشانده و وابسته به جای آن عنان قدرت را به دست گرفت تا ثمره ملی شدن صنعت نفت بر سفره مردم جاری نشود. خودکامگی و وابستگی پهلوی دوم که مهمترین عامل در شکل گیری این واقعه تاریخی بود، سبب شد تا پس از کودتا و سقوط دولت مشروع، آسیب‌های شایان ذکری در شئون مختلف اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و... بر کشور وارد شود.

امروز با گذشت بیش از هفتاد سال از آن واقعه تلخ، قوه قضائیه در ادامه طرح تعالی و تحولی خود، سرانجام نخستین جلسه رسیدگی به پرونده کودتای ۲۸ مردادماه سال ۱۳۳۲ در شعبه ۵۵ دادگاه حقوقی بین‌الملل به ریاست قاضی «حسین‌زاده» و جمعی از حقوقدانان مجتمع قضایی امام خمینی (ره) برگزار شد.

وراثان و دادخواهان این پرونده از ریاست دادگاه درخواست کردند تا بر اساس قانون و قواعد بین‌المللی و داخلی حکمی صادر کند، تا تسکین و جبران خساراتی باشد برای مردم شریف ایران  که مجبور به قبول سقوط دولت مردمی خود شدند. حکمی که جبرانی باشد بر سال‌ها اختناق، غارت و چپاول منابع ملت ایران، که توسط پهلوی دوم و دولت آمریکا انجام شد.

سواد تاریخی اهالی فرهنگ و هنر، حلقه گمشده

اما در همین زمینه نوه دکتر محمد مصدق در گفت‌وگو با میزان بیان کرد: دخالت بیگانگان و حکومت وابسته پهلوی مهمترین عواملی بود که سبب سقوط دولت مردمی مصدق شد.

وی افزود: ضعف و تردید پادشاه وقت ایران و وضعیت نامساعدی که به واسطه اختلافات مردمی در جامعه شکل گرفته بود نیز مزید بر علت شد.  

نوه دکتر مصدق و خواهان پرونده رسیدگی به کودتای ۲۸ مردادماه ۱۳۳۲ با تاکید بر پیامد‌های مخرب و آسیب‌های فرهنگی و غیراقتصادی این واقعه تصریح کرد: متاسفانه هنرمندان و تولید کنندگان فرهنگی و هنری نسبت به انعکاس درست و واقعی این واقعه کمی منفعل عمل کردند.

وی ادامه داد: گر چه به شکل پراکنده در آثاری این مهم یادآوری شده، اما به طور مشخص جز در چند مستند تاریخی هیچ اثری به درستی نتوانسته بازتاب مناسبی از کودتای ۲۸ مرداد داشته باشد.

خواهان رسیدگی به پرونده کودتای ۲۸ مرداد در خاتمه اظهاراتش گفت: شاید تنها در سریال شهرزاد و سریال مدار صفر درجه و کیف انگلیسی از روی این واقعه تاریخی عبور کردند، اما هیچ گاه به شکل مستقل به آن پرداخت نشده است.

نوه دکتر محمد مصدق در پایان اظهارات خود تاکید کرد: تصور من این است که عدم مطالعه کافی تولیدکنندگان فرهنگی کشور ما سبب شده تا این موضوع مغفول بماند.

رخداد‌های تاریخی در گذر زمان بازتاب دارند

محمدمهدی عبدخدایی از همرزمان شهید نواب صفوی و دبیرکل جمعیت فدائیان اسلام نیز به میزان گفت: اختلاف بین مبارزین با رژیم ستم‌شاهی و تنها ماندن مصدق سبب شد تا این واقعه تلخ رخ دهد.

وی در پاسخ به این پرسش که آیا در ۴ دهه گذشته سینما و تلوزیون و... توانسته‌اند انعکاس دقیقی از کودتای ۲۸ مرداد داشته باشند، گفت: رخداد‌های تاریخی در زمان حیات و وقوع آثار و پیامد‌ها و نیز تاثیراتی که سبب تولیدات فرهنگی می‌شود، پدید نمی‌آید. به طور مثال یک قرن پس از شکل گیری انقلاب کبیر فرانسه نخستین بازتاب‌ها و آثار فرهنگی این واقعه نمایان شد.

دبیرکل جمعیت فدائیان اسلام با اشاره به دو مجلد کتاب خاطرات مبارزات خویش که توسط مرکز اسناد انقلاب اسلامی به چاپ رسیده است بیان کرد: اخیرا توسط یک گروه فیلمسازی که در حوزه تولیدات سینمای مستندات تاریخی فعالیت می‌کنند مذاکرات مثبتی داشتیم تا مستندی بشکل تاریخ شفاهی و بر اساس خاطرات سیاسی‌ام ساخته شود که امیدوارم به زودی مراحل اخذ پروانه ساخت و دیگر مجوز‌های لازم طی شده و تولید شود.

تنها مستند و دیگر هیچ
گر چه دو خواهان پرونده دادگاه رسیدگی به کودتای ۲۸ مرداد نظرات متفاوتی داشتند، اما در حوزه سینمای مستند طی سالیان گذشته آثار قایل قبولی نیز تولید شده است. آثاری که بر اساس پژوهش، اظهارات شهود و مورخین تولید شده و گر چه برخی از آن‌ها از شبکه‌های دول متخاصم به روی آنتن رفته‌اند، اما با این وجود، حقیقت استعماری امریکا و وابستگی رژیم ستم‌شاهی در آن‌ها غیر قابل انکار است که در ادامه بارزترین آن‌ها را بررسی خواهیم کرد:

یادی از مبارزاتِ دکتر حسین فاطمی
این مستند که در سال ۱۳۵۹ ساخته شده، شامل گفتگوی ویژه‎‌ای با سلطنت فاطمی، خواهر حسین فاطمی، وزیر امور خارجه دکتر مصدق است. او تعریف می‌کند که ۱۶ روز بعد از دستگیری برادرش حسین، چگونه تصمیم گرفته می‌شود که او در یک حرکت به ظاهر خودجوش مردمی، به دست شعبان جعفری و نوچه‌هایش به قتل برسد.

آقای نخست‌وزیر
مستند آقای نخست وزیر اثرمحمدرضا امامقلی روایتی است از ۲۸‌ماه نخست وزیری دولتِ ملی دکتر مصدق؛ روایتی که تجربه ملت ایران را برای نسل امروز بازگو می‌کند.
پایان خونبارترین جنگ دنیا اعلام می‌شود، اما برای ایران که ثروت عظیمی زیر خاکش نهفته است، جنگ تمامی ندارد. مردم که دیگر تحمل غارت نفت را ندارند، برای گرفتن حق خود قیام می‌کنند. این قیام شروع مبارزه‌ای است پرفراز و نشیب با دشمنانی سرسخت؛ مبارزه‌ای که آمیخته است از روز‌های تلخ و شیرین فراوان. از میان دولتمردان آن روزگار، مردی نخست‌وزیری را برعهده گرفت که بازخوانی وقایع دوران حکومتش خالی از لطف نیست! مردم ما برای کسب تجربه، بهای گرانی را پرداخته‌اند و باید تجربه پیشینیان در اختیار آیندگان قرارگیرد. بیان تاریخ گذشته به‌معنای چنگ زدن به خاطره‌ای است که در لحظه خطر می‌درخشد و باید بدانیم هیچ‌چیز جدیدی در تاریخ وجود ندارد، مگر آنچه ما نمی‌دانیم.

  کودتای ۵۳

 مهم‌ترین مستندی است که تا به حال درباره کودتای ۲۸ مرداد ساخته شده است؛ مهم از بابت اینکه اسناد جدیدی درباره این واقعه رو می‌کند و هم از بابت کیفیت و سر و شکل آن و مشارکت والتر مرچ، تدوینگر افسانه‌ای و رالف فینس، بازیگر مشهور در ساخت این مستند یکی دیگر از جذابیت‌های این مستند است. موضع کارگردان از همان ابتدای فیلم مشخص است. تقی امیرانی شیفته مصدق است و این را می‌شود در همان اوایل فیلم متوجه‌ شد. می‌دانیم با فیلمی مواجه‌ایم که قرار است با واکاوی ۲۸مرداد۳۲ از مصدق به‌عنوان قهرمان ضداستعمار تجلیل کند. دقیقا به همین دلیل است که امیرانی حرف‌های رکیک اردشیر زاهدی درباره مصدق را در فیلمش نگه‌می‌دارد. اردشیر زاهدی با حضورش در مقابل دوربین به شکلی ناخواسته به ترسیم چهره‌ای دوست‌داشتنی و در عین حال مظلوم از قهرمان نهضت ملی شدن صنعت نفت، یاری می‌رساند. درحالی‌که اغلب شاهدان ایرانی سمت مصدق قرار دارند و با همدلی از او می‌گویند، اما مخالف‌خوانی اردشیر زاهدی سلطنت‌طلب بیشتر به نفع مصدق تمام می‌شود. امیرانی در بررسی دلایل کودتا وارد نقد‌هایی که به عملکرد مصدق شده (شاید مهم‌ترینش انحلال مجلس شورای ملی) نمی‌شود. نقد مصدق، موضوعیتی در «کودتای۵۳» ندارد. این هم از نگاه ستایش‌آمیز امیرانی به آقای نخست‌وزیر می‌آید. نقد مصدق هم می‌تواند دستمایه آثاری دیگر باشد، مستند کودتای۵۳ چنین ماموریتی برای خودش تعریف نکرده است.

آقای نخست‌وزیر

این فیلم که از شبکه مستند سیما پخش شده، مروری آسیب‌شناسانه بر دوره نهضت ملی ست. نکته ویژه در این اثر، مصاحبه با چهره‌هایی ست که تصویرشان به ندرت از رسانه‌های رسمی پخش می‌شود؛ افرادی همچون عبدالعلی ادیب برومند، ابراهیم یزدی، محمد توسلی، هرمیداس باوند، سیدحسین موسویان و حسین شاه‎حسینی. کارگردان هوشمندانه تصمیم گرفته تا نقد به مصدق، از زبان چهره‌های نزدیک به او مطرح شود. فیلم محصول سازمان اوج است، بنابراین نباید تعجب کرد که نقش آیت‌الله کاشانی و افراد نزدیک به او در شکست نهضت ملی کمرنگ جلوه داده شود!

محاکمه مصدق
مصدق پیشنهاد حزب توده برای فرار را نپذیرفت؛ پیشنهادی که از طریق سرگرد مهدی همایونی از اعضای وقت حزب توده در دوران بازداشت، به او داده شد. او می‌دانست که دادگاه، آخرین تریبون برای ارتباط موثر با مردم است و نمی‌خواست چنین فرصتی را از دست بدهد. فیلم احسان عمادی به دادگاه  جنجالی مصدق بعد از کودتای ۲۸ مرداد می‌پردازد. بعدتر، او در فیلم دیگری که درباره ترور رزم‌آرا ساخت، چهره متفاوتی از مصدق و دیگر شخصیت‌های آن دوران نشان داد. درباره این فیلم،  اینجا چند خطی نوشته‌‎ام.

مصدق، نگاهی دیگر
روزگاری احمدآباد مهمانی داشت که باعث شهرت نام‌اش شد. «مصدق، نگاهی دیگر» شامل گفتگو‌هایی ست با اهالی روستای احمدآباد. هدی صابر در فیلم‌اش با نشان دادن منش و سلوک شخصی دکتر مصدق، تصویری از یک جامعه آرمانی داده است. تصویری که شاید به ما کمک کند که بدانیم اگر کودتای ۲۸ مرداد رخ نمی‌داد، ایرانِ مصدق چگونه جامعه‌ای می‌شد.

وکیل عاشق
مستندی درباره وکیل مدافع دکتر مصدق؛ سرهنگ جلیل بزرگمهر که در سال ۱۳۷۳ ساخته شده و تصاویر بکری از روز‌هایی ارائه کرد که در‌های قلعه احمدآباد به روی مردم باز بود. ظاهرا این تنها گفتگوی تصویری است که از بزرگمهر به جای مانده و از همین رو دارای ارزش است.

انتهای پیام/