سیاست گذاری‌های کلان، خانواده محور نیست/ شناسایی ۲۱ نوع خانواده در تهران
به گزارش گروه جامعه ، با انجام پروژه پژوهشی «مطالعه وضعیت نهاد خانواده در شهر تهران» با مدیریت علمی مرحوم محمد‌امین قانعی‌راد استاد دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران از سال ۹۴ تا ۹۶ مسائل خانواده‌های تهرانی مورد بررسی قرار گرفته و میزان توجه شهرداری تهران به وضعیت خانواده‌ها در شهر تهران، تعامل نهاد‌های شهری، مردم و سازمان‌های غیردولتی در ارائۀ خدمات به خانواده‌ها پیگیری و نقد شده است.
بر اساس بررسی نتایج و تحلیل اسناد و سیاست‌های بالادستی، برنامه‌های توسعه، قوانین و سیاست‌های توسعه در شهر تهران می‌توان ادعا کرد هرچند برخی سیاست‌ها و اسناد بالادستی بر اهمیت خانواده و خانواده محوری تاکید داشته و هرگونه تغییر در حوزه خانواده را آسیب تلقی می‌نماید، اما سیاستگذاری کلان در کشور خانواده محور یا خانواده‌گرا، یکدست و دارای جهت‌گیری یکسان نیست.
این موضوع در تدوین برنامه‌های پنج‌ساله توسعه کاملا مشهود است به طور مثال در تدوین این برنامه‌ها بر مبنای تفکر حاکم بر دولت و مجلس، سیاست‌ها و برنامه‌های متفاوت و حتی متناقضی در دوره‌های مختلف نوشته شده است.
با وجود اینکه براساس یافته‌های این پژوهش که در سال ۹۴ انجام پذیرفته است شهرداری تهران در برخی زمینه‌ها و اقدامات به نهاد خانواده و مسائل مربوط به آن توجه دارد و می‌توان برنامه‌ها و سیاست‌های آن را تا حدی خانواده‌گرا دانست هنوز با خانواده محوری به معنای اینکه خانواده و توجه به کارکردها، ساختار و تغییرات این نهاد همانند شاخصی برای ارزیابی سیاست‌ها و تصمیمات در همه زمینه‌ها تلقی گردد، فاصله دارد.
نتایج این پروژه علمی نشان می‌دهد محوریت برنامه‌های شهرداری در خصوص خانواده، ایدئولوژیک بوده و بر مبنای کلیدواژه «سبک زندگی اسلامی- ایرانی» صورت بندی شده است، به همین جهت اقدامات صورت گرفته در این حوزه نیز به طور کل بر بخش‌های فرهنگی متمرکز بوده، فردگرا، بی‌توجه به عوامل ساختاری و حول محور بانوان ساماندهی شده است. این بدین معناست که برنامه‌های شهرداری عمدتا بر اساس تقویت نقش‌های جنسیتی زنان در خانواده تدوین گردیده که این ویژگی‌ها از جامعیت و فراگیری و در نتیجه کارآمدی و اثربخشی برنامه‌های شهرداری در حوزه خانواده کاسته است.
۲۱ نوع خانواده در تهران
مطابق نتایج این پژوهش، ۲۱ نوع خانواده در تهران قابل شناسایی است: خانواده کلاسیک شامل پنج تیپ خانواده متعارف، خانواده هسته‌ای بدون فرزند، خانواده هسته‌ای گسترده (شامل زوجین و فرزندان و سالمندان)، خانواده با فرزندان بزرگسال و خانواده پروازی است. خانواده ناقص شامل سه گونه تک والدی با فرزندان، زندگی خواهر و برداری و در نهایت زندگی نوهها با پدر و مادربزرگ است و در نهایت خانواده‌های خاص با چهار تیپ زندگی مجردی، زندگی خوابگاهی افراد همجنس و بدون نسبت خانوادگی، زندگی با فرزندخوانده و درنهایت ازدواج سفید یا همباشی است که در آن زن و مرد بدون عقد شرعی و قانونی با هم زندگی می‌کنند.
گسترش آسیب‌ها و معضلات اجتماعی مانند طلاق و اعتیاد، معضلات مسائل اقتصادی همچون اشتغال و سطح درآمد پایین نسبت به هزینه‌های زندگی در کنار تغییر ارزش‌ها، هنجار‌ها و تحولات فرهنگی در جامعه، دلایل عمده ظهور انواع مختلف خانواده و پیدایش صورت‌های زندگی مانند ازدواج سفید محسوب می‌شوند.
ارتباط شغل و درآمد با استحکام خانواده در تهران
از دیگر یافته‌های جالب توجه این پژوهش معنادار نبودن گروه‌های مختلف تحصیلی و ردههای مختلف درآمدی و شغلی در هیچ کدام از مقیاس‌های استحکام خانواده، بالاتر بودن میزان توانایی حل مساله و حساسیت عاطفی در خانواده‌های فرزندسالار، دوسویه و مدنی نسبت به سایر گروه‌ها و به هم پیوستگی و انطباق‌پذیری بالاتر در خانواده‌هایی که دوسویه و مدنی ارزیابی شده‌اند، می‌باشد.
بی‌توجهی حوزه عمرانی به خانواده
نگاهی به هر دو برنامه پنج‌ساله اول و دوم شهرداری تهران در حوزه خانواده محوری نشان می‌دهد، با وجود تأکید و تلاش‌های صورت گرفته حول این موضوع در شهرداری، بخش مهمی از وظایف و گستره عملکرد این نهاد مانند حوزه عمرانی را می‌توان تا حدود زیادی بی‌توجه به نهاد خانواده دانست. در واقع توجه به حوزه خانواده در اکثر موارد محدود به حوزه اجتماعی و فرهنگی شهرداری می‌شود.
هم اکنون نیز نشست‌ها، کارگاه‌های آموزشی و اهدای بسته فرهنگی برای طرح‌های مختلف از کنترل خشم، شیوه‌های فرزندپروری در سرا‌های محله اجرا می‌شود، اما نحوه اجرای برنامه‌های شهرداری توسط کارمندان در سرا‌های محله به صورتی است که به سختی می‌توان درباره اثربخشی آن‌ها، مثلا در حوزه توانمندسازی زنان و خوداشتغالی آنان تخمینی زد. همچنین با وجود تأکید برنامه‌های شهرداری در جذب و استفاده از مشارکت داوطلبین، برنامه خاصی برای استفاده از ظرفیت‌های مردمی وجود ندارد. شناسایی نقاط ناامن در محله، شناسایی خانواده‌های آسیب‌پذیر و نیازمند کمک و ... نیز کمتر اجرایی شده‌اند و در مورد محدوده عمل داوطلبین سردرگمی وجود دارد.
پیشنهاد پذیرش تنوع و استفاده از ظرفیت سرای محلات برای کاهش آسیب‌های اجتماعی
از مهم‌ترین اقدامات پیشنهاد شده برای تقویت و توسعه خانواده محوری در این طرح پژوهشی می‌توان به ارائه خدمات و برنامه‌ها بر مبنای نیاز‌های برآمده از تحقیقات و واقعیات، تدوین شاخص‌های خانواده محوری در حوزه‌های عملکرد شهرداری، بازتعریف ساختار‌ها و چارت‌های سازمانی نهاد‌های شهرداری بر مبنای رویکرد خانواده محوری، بازبینی و بازنگری برنامه‌ها و سیاست‌ها و ایجاد توازن میان دو حوزه عوامل ساختاری و عوامل فردی در اجرای برنامه‌ها و اقدامات اشاره کرد.
در همین راستا علاوه بر بازنگری سیاست‌های توسعه و مدیریت فضا‌های شهری تهران برای خانواده محور شدن، انجام طرح‌های پژوهشی در سطح محلات برای شناخت مسائل و نیاز‌های خانواده، استفاده از ظرفیت سراهای‌محلات برای کاهش آسیب‌های اجتماعی از قبیل: مواد مخدر و اعتیاد و انجام پژوهش‌های متنوع در حوزه خانواده با هدف شناسایی الگو‌های در حال تحول خانواده نیز پیشنهاد شده است.
از دیگر پیشنهادات ارایه شده در این پروژه می‌توان به گسترش پذیرش تنوع و مدارا از طرق برنامه‌های آموزشی در سطح محلی، اجرای برنامه‌های آموزشی در سرای محلات به منظور تقویت فعالیت‌های داوطلبانه برای رفع مشکلات خانواده‌ها و آموزش روابط خانوادگی و همسایگی با هدف استحکام خانواده در سطح محلی اشاره کرد.