درآمدی بر «خیال‌بافی» برجام اروپایی
بر همین اساس، تحریم‌های ثانویه آمریکا که مشتقات مختلفی دارد و فراسرزمینی هم محسوب می‌شود، قرار است در بازه‌های زمانی مشخص علیه ایران اعمال شود. بدین‌ترتیب مطابق با اعلان کاخ سفید، در تاریخ ۶ آگوست ۲۰۱۸ (۱۵ مرداد ۹۷) تحریم‌های فراسرزمینی آمریکا در بخش‌های حمل ونقل دریایی، هوایی، ریلی و خودروسازی به مرحل اجرا در خواهند آمد و در تاریخ ۴ نوامبر ۲۰۱۸ (۱۳ آبان ۹۷) تحریم‌های فراسرزمینی آمریکا در بخش‌های انرژی (نفت و گاز)، مالی، بانکی و بیمه‌ای، علیه ایران اعمال می‌شود.
تحریم‌های فراسرزمینی آمریکا
منظور از اصطلاح «فراسرزمینی» نیز آن است که واشنگتن می‌تواند تمامی شرکت‌هایی را که با ایران مراوده اقتصادی و تجاری دارند، از بازار و سیستم پولی و بانکی آمریکا بیرون بیندازد و یا آن‌ها را جریمه کند.
اما واکنش ایران به خروج آمریکا از برجام، ماندن در این توافقنامه چندجانبه بین‌المللی و استمرار عمل به تعهدات مندرج در آن مشروط به ارائه تضمین از جانب اروپایی‌ها، بود.
برجام پایدار خواهد ماند؛ اگر...
حجت الاسلام و المسلمین حسن روحانی در همان شب خروج آمریکا از برجام، طی نطقی تلویزیونی اعلام کرد که «به وزارت امور خارجه دستور دادم که ظرف چند هفته آینده با مذاکرات با کشور‌های اروپایی و دو کشور بزرگ دیگر، یعنی روسیه و چین رایزنی‌ها و هماهنگی و مذاکرات لازم را انجام دهد. اگر در پایان این مهلت و زمان کوتاه به این نتیجه رسیدیم که با همکاری ۵ کشور می‌توانیم همه آنچه در برجام خواست ملت ایران بوده به دست آوریم، علی‌رغم میل آمریکا و رژیم صهیونیستی و تلاش‌های آن‌ها و حرف‌های بی‌نزاکت ترامپ برجام پایدار خواهد ماند و ما می‌توانیم به نفع صلح و امنیت منطقه و جهان قدم‌های خودمان را برداریم».
فدریکا موگرینی مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا نیز در همان شب خروج آمریکا از برجام، طی نطقی از مقر اتحادیه اروپا در بروکسل، ضمن انتقاد از رفتار دولتمردان آمریکایی اعلام داشت که همه تلاش‌های خود را برای حفظ برجام به کار خواهد بست.
تنفس رساندن به «توافق در حال مرگ برجام»
برمبنای اظهارات رئیس‌جمهور کشورمان و مسئول سیات خارجی اتحادیه اروپا، از همان روز خروج آمریکا از برجام، تلاش‌های دیپلماتیک ایران و اروپا به اضافه روسیه و چین برای تنفس رساندن به «توافق در حال مرگ برجام» آغاز شد.
ضرب‌الاجل ۶۰ روزه
دستور کار طرفین نیز از همان ابتدا مشخص بود و هست؛ آن‌ها باید در مدت زمانی کم برجام را نجات دهند؛ اروپایی‌ها در این میان وظیفه سنگین‌تری دارند؛ آن‌ها اگر خواهان ماندن ایران در برجام و بهره‌مندی از مواهب امنیتی و اقتصادی و حیثیتی این توافقنامه بین‌المللی هستند، باید به گفته «عباس‌عراقچی» معاون سیاسی وزیر خارجه کشورمان ظرف مدت ۶۰ روز تضمین‌های لازم را در خصوص تأمین منافع ایران و جبران خسارات خروج آمریکا از برجام به ایران بدهند.
اگر تاریخ خروج آمریکا از برجام، یعنی ۱۸ اردیبهشت را مبنا قرار دهیم، چیزی تا پایان ضرب الاجل ۶۰ روزه ایران برای اروپایی‌ها باقی نمانده است؛ حدود ۲۰ روز.
نشست چهارجانبه بروکسل
پس از خروج آمریکا از برجام، نشست چهارجانبه‌ای در بروکسل به تاریخ ۲۶ اردیبهشت، برگزار شد. حاضرین در این نشست عبارت بودند از «محمد جواد ظریف» وزیر امور خارجه ایران، «فدریکا موگرینی» مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا، «هایکو ماس» وزیر خارجه المان، «ژان ایو لودریان» وزیر خارجه فرانسه و «بوریس جانسون» وزیر خارجه انگلیس.
در پایان این نشست، طرف اروپایی متعهد شد که مباحث کارشناسی فشرده‌ای را با ایران در خصوص مسائلی همچون «تداوم فروش نفت ایران»، «تعاملات موثر بانکی با ایران»، «حمایت از فعالان اقتصادی اتحادیه اروپا در ایران» و چند سرفصل دیگر، انجام دهد.
ظریف در پایان نشست برجامی بروکسل، در جمع خبرنگاران گفت که «ما دنبال خیال‌بافی نیستیم که اروپا رابطه‌اش را با آمریکا به هم بزند. نه چنین چیزی امکان‌پذیر است و نه اروپایی‌ها خودشان چنین حرفی می‌زنند بلکه دنبال این هستیم که اروپا از منافع خودش دفاع کند».
بیانیه صوفیه
اما یک روز پس از نشست بروکسل، سران اتحادیه اروپا در روز پنجشنبه ۲۸ اردیبهشت در صوفیه پایتخت بلغارستان گردهم آمدند و یکی از دستورکار‌های خود را بحث برجام قرار دادند. در پایان این نشست سران سه کشور اروپایی آلمان و فرانسه و انگلیس، طی بیانیه‌ای ضمن حمایت از حفظ برجام، مطابق معمول لفاظی‌هایی را در خصوص اقتدار دفاعی و منطقه‌ای ایران انجام دادند.
نشست اضطراری «کمیسیون مشترک برجام»
سرانجام روز جمعه ۴ خرداد، دوازدهمین نشست «کمیسیون مشترک برجام» و نخستین نشست این کمیسیون پس از خروج آمریکا از توافق هسته‌ای ایران در هتل کوبورگ وین پایتخت اتریش برگزار شد. این نشست، یک نشست اضطراری بود که به درخواست جمهوری اسلامی ایران با طرف مقابل یعنی ۱+۴ تشکیل شد و ریاست هیئت کشورمان را سیدعباس عراقچی معاون سیاسی وزارت امور خارجه برعهده داشت.
پیش از برگزاری نشست وین، جلساتی میان ایران و ۱+۴ در سطح کارشناسان حوزه‌های مختلف تحریم‌ها از جمله انرژی شامل نفت و گاز، بخش صنعت، خودرو، حمل و نقل، مسائل مربوط به هواپیما، مسائل بانکی و بیمه‌ای برگزار شده بود. طبق گفته عراقچی، در جریان نشست کارشناسان، خواسته‌ها و مطالبات ایران جهت استمرار برجام با جزئیات و به صورت دقیق به طرف‌های اروپایی منعکس شده و آن‌ها نیز انجام اقداماتی را آغاز کرده و تهران را در جریان آن قرار داده‌اند.
نشست اضطراری کمیسیون مشترک برجام، یک مهمان ویژه هم داشت و آن «یوکیا آمانو» دبیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی بود که همزمان با انتشار یازدهمین گزارش آژانس مبنی بر پایبندی ایران به تعهدات برجامی‌اش در نشست کمیسیون مشترک حاضر شد تا شفا‌ها نیز پایبندی ایران به مفاد برجام را تایید کند.
بیشتر بخوانید: در اولین جلسه برجامی بدون «موجود مزاحم» چه گذشت؟
اما پس از برگزاری نشست اضطراری کمیسیون مشترک برجام در وین، مهم‌ترین تکاپوی ایران و اروپا برای حفظ توافق هسته‌ای، تشکیل جلسه کارشناسان کمیسیون مشترک برجام با حضور هیئت جمهوری اسلامی ایران و هیئت‌های کشور‌های ۱+۴ بود که روز پنجشنبه ۱۸ خرداد در محل دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی وزارت امور خارجه برگزار شد.
در این جلسه که بنا به تصمیم نشست مورخ ۴ خرداد کمیسیون مشترک برجام و با حضور نمایندگان جمهوری اسلامی ایران، اتحادیه اروپایی، کمیسیون اروپا، و کشور‌های چین، فرانسه، روسیه، انگلیس و آلمان برگزار شد؛ با تمرکز بر بررسی تبعات و آثار اقدام غیرقانونی و ناموجه آمریکا در خروج از برجام، راه‌های جبران اقدام غیرقانونی آمریکا و تامین مطالبات و خواسته‌های مشروع جمهوری اسلامی ایران مورد بررسی قرار گرفت.
در پایان نشست تهران، وزارت امور خارجه طی اطلاعیه‌ای اعلام کرد «در صورت عدم تحقق شرایط مورد نظر کشورمان که همان ایفای کامل تعهدات جمعی طرف‌های مقابل در حوزه رفع تحریم‌های ظالمانه است، در مورد ادامه حضور در برجام تجدید نظر خواهد کرد».
به طور کلی در این ۴۲ روزی که فرایند تلاش ادعایی اروپا برای حفظ برجامِ بدون آمریکا آغاز شده، به جز چند موضع و چند ابلاغیه که آن هم صرفا به کار نگه داشتن شرکت‌های کوچک در ایران می‌آید، اقدام موثری از سوی اتحادیه اروپا برای تضمین انتفاع ایران از مزایای اقتصادی برجام صورت نگرفته است. از سویی دیگر هر روز اخباری دال بر خروج شرکت‌های بزرگ اروپایی از ایران مخابره می‌شود.
بیشتر بخوانید:
برجام؛ آزمونی برای «آقا اجازه» / غرب بلوک‌بندی می‌شود؟
برزخی برای قرارداد‌های پسابرجامی/ شرکت‌های اروپایی می‌مانند؟
شاید بتوان تا اینجای کار، تنها اقدام اروپایی‌ها برای تضمین انتفاع ایران از مزایای اقتصادی برجام را احیای قانون ۱۹۹۶ موسوم به «تمهیدات مسدودکننده» دانست. قانون یا تمهیداتی که به موجب آن چنانچه شرکت‌های اروپایی فعال در ایران از جانب آمریکا تحریم شوند، اتحادیه اروپا اقدام به مصادره اموال آمریکایی‌ها می‌کند تا خسارت وارده به کمپانی‌های مستقر در این قاره جبران شود.
البته بسیاری از صاحبنظران معتقدند که مقررات مسدود کننده اروپایی‌ها نیز کارکرد ویژه‌ای برای بازدارندگی تحریم‌های آمریکا ندارد و صرفا مقوله‌ای تئوریک و نمادین است. این صاحبنظران چنین استدلال می‌کنند که صاحبان کمپانی‌های اروپایی صرفا دغدغه پرداخت جریمه به آمریکا بواسطه مراوده با ایران را ندارند (مشکلی که احتمالا مقررات مسدودکننده آن را رفع می‌کند) بلکه این کمپانی‌ها عمدتا نگران قطع مراودات‌شان با موسسات مالی و صنعتی آمریکایی و بیرون ماندن از چرخه دلار هستند. در واقع شرکت‌های اروپایی بین کار کردن با طرف ایرانی یا آمریکایی، مسلما گزینه دوم را انتخاب می‌کنند چرا که کار کردن با شرکت‌های آمریکایی از لحاظ اقتصادی برایشان بسیار به صرفه‌تر است.
اروپایی‌ها باید مشخصا فروش کامل نفت ایران را در دوره بعد از ۴ نوامبر ۲۰۱۸ (۱۳ آبان ۹۷) که تحریم‌های بخش انرژی آمریکا علیه ایران از سر گرفته می‌شود، تضمین کنند؛ اقدامی که هنوز علائمی در رابطه با آن مشاهده نشده است. این امر زمانی چالش‌برانگیزتر می‌شود که به گزارش اخیر بلومبرگ استناد کنیم؛ گزارشی که تصریح دارد صادرات نفت ایران به اروپا در ۲ هفته نخست ماه ژوئن (هفته‌های میانی خردادماه) به شدت کاهش یافته است و به یک سوم مدت مشابه در ماه مِی رسیده است.
مقام معظم رهبری روز دوم خردادماه سال جاری در دیدار رمضانی با مسئولان نظام، ضمن بیان سابقه بدعهدی اروپایی‌ها، به جزئیات مهمی پیرامون ضرورت تضمین‌دهی اروپایی‌ها اشاره کردند و از جمله فرمودند: اروپا باید فروش کامل نفت ایران را تضمین کند؛ یعنی حالا اگر چنانچه آمریکایی‌ها توانستند به فروش نفت جمهوری اسلامی لطمه بزنند، آن‌ها بایستی به‌قدری که جمهوری اسلامی میخواهد، خریداری کنند.
بیشتر بخوانید: اقتصاد کشور را از راه برجام اروپایی نمی‌شود درست کرد
با در نظر گرفتن جمیع جهات، این نتیجه حاصل می‌شود که تا اینجای کار اقدام قابل قبولی که ملموس باشد از سوی اروپایی‌ها برای متقاعد کردن ایران به ماندن در برجامی که آمریکا آن را به ورطه نابودی کشانده، صورت نگرفته است. باید دید اتحادیه اروپا در این مدت ۲۰ روز باقیمانده چه خواهد کرد.
بهرام قاسمی سخنگوى وزارت امور خارجه در جریان نشست خبری روز دوشنبه ۲۱ خرداد در پاسخ به سوالى در خصوص مذاکرات برجامى ایران و اروپا، تصریح کرد: اتحادیه اروپا زمان زیادى ندارد و اگر مصمم است که ایران در برجام باقى بماند، باید هر چه زودتر تضمین هاى لازم و مکانیزم هاى مرتبط با آن را در خصوص بهره مندى تهران از منافع اقتصادى برجام، ارائه دهد.