برجام؛ آزمونی برای «آقا اجازه»/ غرب بلوک‌بندی می‌شود؟
محمد جواد ظریف وزیر امور خارجه نیز روز یکشنبه در جلسه غیرعلنی مجلس تعبیری مشابه را در مورد برجام بکار برد و از لفظ «توافق در حال مرگ» بهره گرفت.
از همان روز سه‌شنبه ۱۸ اردیبهشت که ترامپ فرمان خروج واشنگتن از توافق هسته‌ای با ایران را صادر کرد، اروپایی‌ها - که در مقطعی هم به عنوان «آقا اجازه» نام برده می‌شدند - حداقل در ظاهر نشان دادند که با این کارِ متحد آمریکایی‌شان مخالف‌اند و می‌خواهند برجام را زنده نگاه دارند. البته فعلا فقط در ظاهر.
مقامات و مسئولان ایرانی نیز صریحا اعلام داشته‌اند در صورت تامین منافع اقتصادی ایران ذیل برجام توسط اروپا، در این توافقنامه خواهند ماند و در غیراینصورت تصمیم دیگری اتخاذ می‌کنند.
البته مسئولان ایرانی طرف مذاکره با اروپا موظف و مکلف شده‌اند تا از اروپایی‌ها تضمین‌های عملی و متقن دریافت کنند که منافع اقتصادی ایران در برجامِ بدون آمریکا حفظ خواهد شد.
دو سوال کلیدی
اما در این میان دو سوال مهم مطرح است؟ نخست آنکه آیا اروپایی‌ها ظرفیت ارائه تضمین‌های عملی و تامین منافع اقتصادی ایران از برجامِ بدون آمریکا را دارند؟ و سوال دوم آنکه آیا اساساً اروپایی‌ها حتی در صورت توانایی، اراده رویارویی با آمریکایی‌ها را دارند؟
در مورد پاسخ سوال نخست تردید‌ها و تشکیک‌های جدی وجود دارد. سید عباس عراقچی معاون سیاسی وزیر امور خارجه روز یکشنبه در پایان جلسه با اعضای کمیسیون امنیت ملی مجلس در جمع خبرنگاران صریحاً گفت که «توانایی اروپا برای ادامه برجام، محل تردید است». البته عراقچی این را هم گفت که «اروپایی‌ها برای ادامه بقای برجام جدی هستند».
حمایت سیاسی اروپا از برجام کافی نیست
محمد جواد ظریف وزیر امور خارجه نیز در همان روز یکشنبه در جریان دیدار با «میگوئل آریاس کانیته» کمیسیونر انرژی اتحادیه اروپا با بیان اینکه با خروج آمریکا از برجام انتظارات افکار عمومی از اتحادیه اروپا برای حفظ دستاورد‌های برجام افزایش یافته، گفت: «حمایت سیاسی اروپا از برجام کافی نیست».
ظریف همچنین به این مقام اروپایی متذکر شد که «اتحادیه اروپا برای تداوم همکاری‌های اقتصادی خود با ایران باید گام‌های عملی بیشتری برداشته و سرمایه گذاری‌های خود را در ایران افزایش دهد».
ظریف علاوه بر این تاکید کرد که «تعهد اتحادیه اروپا بر اجرای برجام با اعلام انصراف احتمالی شرکت‌های بزرگ اروپایی از همکاری با ایران همخوانی و تطابق ندارد».
اشاره ظریف به خروج یکی پس از دیگری کمپانی‌های اروپایی از بازار ایران پس از اعلام خروج آمریکا از برجام است. کمپانی‌هایی نظیر توتال، ایرباس، زیمنس، مرسک، دنیلی و ... که دست اندرکارانشان به انحاء مختلف اعلام کردند که ادامه فعالیت شان در ایران با توجه به احتمال جریمه شدن از جانب آمریکا، برایشان به صرفه نخواهد بود.
بیشتر بخوانید:
برزخی برای قرارداد‌های پسابرجامی/ شرکت‌های اروپایی می‌مانند؟
تا زمانی که قول‌های اروپایی‌ها محقق نشود نمی‌توانیم با قوت صحبت کنیم
علی‌اکبر صالحی رئیس سازمان انرژی اتمی و از مذاکره کنندگان ارشد کشورمان در موعد انعقاد برجام نیز روز شنبه هفته جاری در جریان نشست خبری خود در رابطه با ظرفیت اروپا برای ادامه دادن برجام بدون حضور آمریکا، گفت: «ما تا زمانی که قول‌های اروپایی‌ها محقق نشود نمی‌توانیم با قوت صحبت کنیم، ولی به هرحال قدم‌های اولیه برداشته شده و ما امیدواریم در آینده نزدیک شاهد عملیاتی شدن قول و قرار‌های طرف اروپایی باشیم».
به سخن و حرف اروپایی‌ها نیازی نداریم
بهرام قاسمی سخنگوی وزارت امور خارجه نیز روز دوشنبه در جریان نشست خبری خود به طرف اروپایی این گوشزد را کرد که ایران به سخن و حرف آن‌ها نیازی ندارد و برای تهران آنچه که در مسیر کوتاه مذاکره برای استمرار برجام بدون آمریکا، اهمیت دارد، عمل و اقدام اروپایی‌هاست.
سخنگوی وزارت امور خارجه در همان نشست خبری روز دوشنبه خود در پاسخ به این سوال که آیا زمان مشخصی برای اتمام مذاکرات ایران واروپا در خصوص آینده برجام تعیین شده است یا خیر؟ افزود: امیدواریم که درکوتاه‌ترین زمان ممکن این مذاکرات تعیین تکلیف شود؛ البته این زمان مشخص است واروپایی‌ها نیز از آن باخبر هستند.
اما علاوه بر مسئولان سیاست خارجی کشور، افراد دیگری نیز هستند که اروپا را فاقد ظرفیت برای استمرار برجام بدون آمریکا می‌دانند.
برجام مرده است
محمد جواد لاریجانی دبیر ستاد حقوق بشر کشورمان و تحلیلگر ارشد مسائل سیاسی با بیان اینکه اروپا از توانایی و حتی اراده لازم برای ارائه تضمین به ایران جهت تامین منافع برجامی کشورمان برخوردار نیست، گفت: به نظر من برجام مرده است و اروپایی‌ها مشغول مرده خوری هستند و ما هرگز نباید معطل شویم.
اروپا ظرفیت ندارد
همچنین یکی از مذاکره کنندگان پیشین تیم هسته‌ای در مصاحبه با یکی از رسانه‌های خارجی گفته است «پایبندی اروپا به برجام یعنی عمل به آنچه که درقالب برجام متعهد شده‌اند. معنی این حرف این است که اروپا باید بتواند روابط عادی اقتصادی با ایران را حفظ کند، اما ما هنوز نمی‌دانیم که آیا می‌توانند یا خیر؟ معتقدم اروپا اراده سیاسی دارد، اما ظرفیت اینکه در مقابل تحریم‌های آمریکا بایستد را ندارد».
ناتوانی مقررات مسدودکننده
اروپایی‌ها برای اینکه نشان دهند توانایی ارائه تضمین به ایران جهت انتفاع تهران از منافع برجام بدون آمریکا را دارند، قانون ۱۹۹۶ موسوم به «تمهیدات مسدودکننده» را احیاء کرده‌اند. روز جمعه ۲۸ اردیبهشت که سران اتحادیه اروپا در صوفیه بلغارستان گرد آمده بودند، توافق کردند که «مقررات مسدودکننده ۱۹۹۶» را در مورد اعمال تحریم‌های آمریکا علیه ایران بکار بگیرند. بدین معنا که چنانچه شرکت‌های اروپایی فعال در ایران از جانب آمریکا تحریم شوند، اتحادیه اروپا اقدام به مصادره اموال آمریکایی‌ها برای جبران خسارت وارده به کمپانی‌های مستقر در این قاره می‌کند. «ژان کلود یونکر» رئیس کمیسیون اروپا در همین رابطه گفت که «ما روند مقررات بازدارنده را که به دنبال خنثی کردن آثار فراسرزمینی تحریم‌های آمریکا بر اتحادیه اروپا است از ۱۰:۳۰ صبح جمعه آغاز می‌کنیم و شرکت‌های اروپایی بدون هراس از تحریم شدن از جانب آمریکا می‌توانند به فعالیت و مراوده با ایران ادامه دهند».
اما بسیاری از صاحبنظران معتقدند که مقررات مسدود کننده اروپایی‌ها نیز کارکرد ویژه‌ای برای بازدارندگی تحریم‌های آمریکا ندارد و صرفا مقوله‌ای تئوریک و نمادین است. این صاحبنظران چنین استدلال می‌کنند که صاحبان کمپانی‌های اروپایی صرفا دغدغه پرداخت جریمه به آمریکا بواسطه مراوده با ایران را ندارند (مشکلی که احتمالا مقررات مسدودکننده آن را رفع می‌کند) بلکه این کمپانی‌ها عمدتا نگران قطع مراودات‌شان با موسسات مالی و صنعتی آمریکایی و بیرون ماندن از چرخه دلار هستند. در واقع شرکت‌های اروپایی بین کار کردن با طرف ایرانی یا آمریکایی، مسلما گزینه دوم را انتخاب می‌کنند چرا که کار کردن با شرکت‌های آمریکایی از لحاظ اقتصادی برایشان بسیار به صرفه‌تر است.
فقط شرکت‌های کوچک!
از سویی دیگر بسیاری معتقدند که حداکثر توانایی اتحادیه اروپا برای استمرار مراودات تجاری با ایران در شرایط جدید حمایت از کمپانی‌های کوچک این قاره است که ارتباط چندانی با سیستم مالی آمریکا ندارند و طبیعتا از گردش مالی قابل توجهی نیز برخوردار نیستند.
کریمی‌قدوسی عضو کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس، در خصوص حضور ظریف و عراقچی در جلسه غیرعلنی روز یکشنبه مجلس، گفته است که «مسئولان دولتی که در مجلس حضور داشتند، آشکارا اعتراف کردند که دولت‌های اروپایی تنها شرکت‌های کوچک را حمایت می‌کنند و بانک‌ها و شرکت‌های بزرگ اروپایی نه تنها در حال خروج از کشور هستند بلکه دیگر با ایران همکاری نمی‌کنند».
اراده اروپا؟!
اما فارغ از این موضوع که آیا اروپایی‌ها ظرفیت ارائه تضمین‌های عملی و تامین منافع اقتصادی ایران از برجامِ بدون آمریکا را دارند یا خیر؟ (که شواهد و قرائن از منفی بودن پاسخ به این سوال حکایت دارد)؛ موضوع دیگر آن است که آیا اروپایی‌ها برای حفظ برجام و هماوردی سیاسی و اقتصادی با آمریکا در قضیه برجام، به اندازه کافی از اراده و تمایل برخوردارند یا خیر؟
همانطور که در ابتدای این گزارش بدان تصریح شد، اروپایی‌ها در دو هفته اخیر در ظاهر و در کلام اعلام کرده‌اند که می‌خواهند به برجامِ بدون آمریکا پایبند باشند. مرور مواضع و سخنان «فدریکا موگرینی» مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا به وضوح بیانگر این امر است، اما این تاکید اروپایی‌ها هرگز به معنی رودرو شدن آن‌ها با آمریکا نیست؛ این امر همانطور که ظریف هفته گذشته در بازگشت از بروکسل گفت: «یک خیالبافی است»
جنگ راهبردی اروپا و آمریکا؟! هرگز
از سویی دیگر به استثنای موگرینی، سران کشور‌های بزرگ اروپایی صراحت چندانی در تضمن‌دهی به ایران برای انتفاع تهران از برجام بدون آمریکا نداشته‌اند. «امانوئل ماکرون» رئیس جمهور فرانسه، پنجشنبه گذشته در یک مصاحبه خبری در صوفیه پایتخت بلغارستان گفت که «ما متحد ایران علیه آمریکا نخواهیم شد و خود را درگیر یک جنگ راهبردی با آمریکا بر روی مسئله ایران نخواهیم کرد».
مرکل صدراعظم آلمان نیز در اظهارات مشابهی اعلام کرده که نمی‌توانیم خسارت تمام تحریم‌ها علیه ایران را جبران کنیم و در این زمینه نباید متوهم بود.
به هرترتیب از برآیند موضوع و سیر رویداد‌ها چنین برمی‌آید که هم در استطاعت و هم در اراده اروپا برای تضمین و تامین منافع ایران در برجامِ بدون آمریکا تردید وجود دارد. باید ببینیم از مذاکراتِ به تعبیر روحانی سه هفته‌ای و به تعبیر عراقچی هشت هفته‌ای با اروپا چه عایدی حاصل می‌شود.