بررسی دوره‌ای و جهانی حقوق بشر (UPR) چیست؟
متعاقب تاسیس شورای حقوق بشر توسط مجمع عمومی در سوم آوریل ۲۰۰۶ و بر اساس ماده ۶ بخش اجرائی قطعنامه مزبور، این نهاد موظف گردید تا در اختیارات، فعالیت‌ها وساز وکار‌های کمیسیون حقوق بشر سابق بازنگری و ساختار شورای حقوق بشر را بر اساس فرآیند جدید طراحی و سازمان دهی نماید.
در ساختار پیشنهادی شورای حقوق بشر که در پنجمین نشست شورا در تاریخ ۲۸ خرداد ماه ۸۶ با اجماع اعضاء به تصویب رسید، رویه‌ای دائمی بنام ساز و کاربررسی دوره‌ای و جهانی موسوم به Universal Periodic Review (یو. پی. آر) بنیان گذاشته شد که در چارچوب آن وضعیت حقوق بشر کلیه کشور‌ها در دوره‌های مشخص مورد بررسی قرار می‌گیرد.
ساز و کار مزبور بعنوان مهمترین ابزار نظارتی شورای حقوق بشر با هدف نظارت، ارتقاء و حمایت از حقوق بشر در تمامی کشور‌ها و مبتنی بر گفتگو و همکاری بوده و بر مبنای اطلاعات قابل اتکاء و هدفمند و رفتار برابر با تمام دولت‌ها استوار میباشد. قرار است با استفاده از این ساز و کار و بر اساس یک برنامه منظم تعهدات و پایبندی‌های حقوق بشری تمام ۱۹۲ کشور جهان (در حال حاضر) مورد بررسی و ارزیابی قرار گیرند.
فرآیند ساز و کار بررسی دوره‌ای و جهانی بررسی بنحوی است که کشور‌های تحت بررسی در یک گفتگوی تعاملی و متقابل در برابر جامعه جهانی بررسی بنحوی است که کشور‌های تحت بررسی در یک گفتگوی تعاملی و متقابل در برابر جامع جهانی بطور کامل درگیر مباحث حقوق بشری خود می‌گردند.
کمیسیون حقوق بشر به موجب قطعنامه شماره ۵ مجمع عمومی مصوب سال ۱۹۴۶ زیر نظر شورای اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی ملل متحد تشکیل و پیشبرد و تشویق احترام به حقوق بشررا دنبال می‌نمود.
در کمیسیون حقوق بشر روند بررسی وضعیت حقوق بشر کشور‌ها و نظارت کمیسیون بر نحوه اجرای معاهدات حقوق بشری توسط اعضای جامعه بین المللی به صورتی بود که تنها وضعیت تعداد اندکی از کشور‌ها در کمیسیون حقوق بشر مورد بررسی قرار می‌گرفت و کمیسیون مزبور به صورت ابزاری در دست قدرت‌های بزرگ برای اعمال فشار علیه تعدادی از کشور‌ها عمل می‌نمود.
برای شناخت هرچه بیشتر از سازو کار بررسی دوره‌ای و جهانی حقوق بشر در کشور‌ها ضروری است ضمن آگاهی از علل و عوامل شکل گیری ساز کار مزبور، اهداف و اصول آن نحوه انتخاب کشور‌ها برای بررسی دوره‌ای و جهانی، نحوه بررسی وضعیت حقوق بشر کشور‌ها، نحوه انتخاب گروه تروئیکا و روش کار آن در برابر گروه کاری، روش کار بررسی گزارش کشور‌ها در جلسه شورای حقوق بشر و نحوه پیگیری گزارش نهائی مورد تشریح قرار گیرد. ذیلا در خصوص مسائل فوق توضیح داده خواهد شد.
الف- مبنای ساز وکار بررسی دوره‌ای یو. پی آر
مبنا و اساس بررسی وضعیت حقوق بشر کشور‌ها در چارچوب ساز و کار بررسی دوره‌ای و جهانی به شرح ذیل است:
-۱ منشور ملل متحد
-۲ اعلامیه جهانی حقوق بشر
-۳ معاهدات حقوق بشری که کشور‌ها به عضویت آن‌ها در آمده اند
-۴ تعهدات دواطلبانه دولت‌ها از جمله تعهداتی که در چارچوب انتخابات و اعلام نامزدی کشور‌ها برای عضویت در شورا داده می‌شود
-۵ حقوق بین الملل بشر دوستانه در موارد قابل استناد به آن
ب- اصول ساز و کار بررسی دوره‌ای و جهانی یو. پی. آر
در ساز کار بررسی دوره‌ای و جهانی که در سند نهاد سازی شورای حقوق بشر مشخص شده است، اصول ذیل مورد توجه طراحان بوده است:
-۱ ارتقاء جهانشمولی، وابستگی متقابل، لاینفک بودن، وابسته به هم بودن تمامی حقوق بشر
-۲ ایجاد مکانیزمی مبتنی بر هدفمندی، اطلاعات قابل اتکاء و گفتگوی تعاملی
-۳ تضمین پوشش جهانی و رفتاری برابر با تمامی کشور‌ها
۴- ایجاد یک روند بین دولتی بر محور اعضای سازمان ملل متحد
-۵ درگیر نمودن کامل کشور بررسی شونده در موضوع حقوق بشر
-۶ لزوم برخورداری از یک سیستم مکمل و بدون تکرار مکانیزم‌های موازی حقوق بشری
-۷ مبتنی بر فرآیندی عینی، شفاف، غیر گزینشی، سازنده، رفتاری غیر خصمانه و غیر سیاسی
-۸ توانفرسا نبودن برای کشور بررسی شونده و همچنین برای دستور کار شورا
-۹ لحاظ نمودن دیدگاه جنسیتی
-۱۰ طولانی نشدن و در عین حال واقع گریانه بودن فرآیند بررسی و عدم اختصاص منابع انسانی و مالی زیادی به آن
-۱۱ عدم کاهش ظرفیت شورا در پاسخگوئی به وضعیت‌های اظطراری حقوق بشری
-۱۲ توجه به سطح توسعه یافتگی و ویژگی‌های خاص کشور‌ها به هنگام بررسی وضعیت آن‌ها ۱۳ تضمین مشارکت تمامی طرف‌های ذیربط از جمله سازمان‌های غیر دولتی و نهاد‌های ملی حقوق بشری در فرآیند برسی وضعیت‌های حقوق بشری
ج- اهداف
بر اساس سند نهاد سازی شورای حقوق بشر اهداف ساز وکار بررسی دوره‌ای و جهانی شورای حقوق بشر بشرح ذیل میباشد:
-۱ ارتقاء وضعیت حقوق بشر در کشور‌ها بر اساس فرآیند همکاری و گفتگوی تعاملی
۲- انجام تعهدات و پایبندی‌های حقوق بشری کشور‌ها و بررسی و ارزیابی پیشرفت‌ها و آگاهی از چالش‌ها و مشکلات آن‌ها.
۳- بالا بردن توان و ظرفیت کشور‌های مورد بررسی در جهت حمایت از حقوق بشر در این کشور‌ها
-۴ مشارکت دادن جامعه مدنی و جامعه بین المللی در بهبود عملکرد حقوق بشری کشور‌ها
۵- تشویق به همکاری با شورای حقوق بشر و ساز و کار‌های آن (نظیر رویه‌های ویژه و رویه‌های شکایات) و نهاد‌های حقوق بشری سازمان ملل (نظیر دفتر کمیساریای عالی)
د- انتخاب کشور‌ها
۱-برای بررسی در چارچوب ساز و کار بررسی دوره‌ای و جهانی برای اولین دوره چهار ساله بر اساس قرعه کشی صورت خواهد گرفت. بررسی‌های در دوره‌های بعدی نیز بر اساس نوبت بررسی در دوره اول تعیین خواهد شد.
این امر مستلزم بررسی وضعیت ۴۸ کشور در هر سال طی سه نشست دو هفته‌ای گروه کاری خواهد بود. در همین رابطه قرعه کشی برای نوبت بندی بررسی وضعیت کشور‌ها در جریان برگزاری اجلاس ششم شورای حقوق بشر انجام پذیرفت و همه کشور‌های عضو سازمان ملل در نوبت بررسی وضعیت خود از سال ۲۰۰۸ تا ۲۰۱۱ بر اساس جدول پیوست قرار گرفتند. اولین دوره بررسی کشور‌ها چهار سال خواهد بود.
۲ -در اولین نشست گروه کاری بررسی دوره‌ای و جهانی وضعیت حقوق بشر که بمدت دو هفته از تاریخ ۱۹ لغایت ۳۰ فروردین ماه ۸۷ (۷ تا ۱۸ آوریل ۲۰۰۸) در ژنو برگزار شد، وضعیت ۱۶ کشور شامل بحرین، اکوادر، تونس، مراکش، اندونزی، فنلاند، انگلیس، هند، برزیل، فیلیپین، الجزایر، لهستان، هلند، آفریقای جنوبی، جمهوری چک و آرژانتین مورد بررسی قرار گرفت. در دومین جلسه گروه کاری نیز که از تاریخ ۱۶ لغایت ۲۷ اردیبهشت (۵ تا ۱۶ می ۲۰۰۸) برگزار شد و وضعیت کشور‌های بنین، فرانسه، گابن، غنا، گواتمالا، ژاپن، کره جنوبی، مالی، پاکستان، پرو، رومانی، سریلانکا سوئیس، تونگا، اوکراین و زامبیا، مورد بررسی گروه کاری قرار گرفت.
ه- نحوه تهیه و آماده سازی گزارش‌ها
اطلاعات قابل استناد برای بررسی وضعیت کشور‌ها در چارچوب ساز و کار بررسی دوره‌ای و جهانی بر اساس سه گزارش ذیل میباشد:
۱ - گزارشی که توسط کشور تحت بررسی بعنوان گزارش ملی تهیه می‌شود و حداکثر ۲۰ صفحه میباشد. توصیه شورای حقوق بشر به کشور‌ها این است که این گزارش‌ها از طریق یک فرآیند مشورت در سطح ملی با تمام نهاد‌های ذیربط صورت پذیرد.
شورای حقوق بشر در ششمین نشست خود معیار‌هایی را برای تهیه گزارش ملی تعیین نموده است
تشریح روش‌ها و فرآیند مشورت‌های انجام شده Stakeholders با نهاد‌های ذیربط
در تهیه گزارش مزبور، مورد توجه قرار دادن سوابق کشور تحت بررسی بویژه در خصوص ساختار‌های نهادی و هنجاری ارتقاء و حمایت از حقوق بشر شامل قانون اساسی، قانون گذاری، سیاست‌ها و حقوق ملی وزیر ساخت‌های حقوق بشری نظیر نهاد‌های ملی حقوق بشر شامل اجرای تعهدات حقوق بشری بین المللی قانون گذاری ملی و تعهدات داوطلبانه و همچنین نهاد‌های ملی حقوق بشری، آگاهی‌های عمومی حقوق بشری و همکاری با ساز و کار‌های حقوق بشری، اشاره به دستاورد‌ها و اقدامات مثبت و همچنین چالش‌ها و محدودیت‌ها وتشریح اولویت‌های اصلی ملی و طرح‌های موجود جهت فائق آمدن بر چالش‌ها و محدودیت‌ها و ارتقاء وضعیت حقوق بشر از معیار‌های عنوان شده میباشد.
۲- گزارشی که توسط دفتر کمیساریای عالی تدوین شده و شامل مجموعه‌ای از اطلاعات قابل استناد از گزارش نهاد‌های معاهده‌ای، رویه‌های ویژه و سایر نهاد‌های مرتبط سازمان ملل متحد میباشد حد اکثر ۱۰ صفحه میباشد.
۳- گزارش خلاصه‌ای که توسط دفتر کمیساریای عالی از مجموع اطلاعات قابل اتکاء و معتبر ارسالی توسط سازمان‌های غیر دولتی، موسسات حقوق بشری ملی، اتحادیه‌های کارگری تهیه می‌نماید و حداثر ۱۰ صفحه میباشد.
۴- گزارش ملی و دو گزارش تهیه شده توسط دفتر کمیسر عالی بایستی بر اساس قطعنامه شماره ۲۰۸/۵۳ مورخ ۱۴ ژانویه ۱۹۹۹ به شش زبان انگلیسی، چینی، فرانسوی، عربی، اسپانیائی و روسی ترجمه و ۶ هفته قبل از برگزاری نشست بررسی گزارش کشور تحت بررسی به گروه کاری وضعیت‌ها ارسال گردد؛
و - نحوه انتخاب گروه تروئیکا و روش کار آن در برابر گروه کاری یو. پی. آر
۱- بررسی وضعیت حقوق بشر کشور‌ها توسط گروه کاری یو. پی آر صورت خواهد گرفت. گروه کاری از ۴۷ عضو شورای حقوق بشر ترکیب یافته و ریاست آن به عهده رئیس شورای حقوق بشر میباشد. گفتگو‌های تعاملی بین کشور بررسی شونده و شورای حقوق بشر تنها در گروه کاری انجام خواهد شد.
۲ -شورای حقوق بشر به منظور تسهیل در امر بررسی وضعیت حقوق بشر کشور‌ها و بر اساس سند نهاد سازی یک گروه گزارشگر مرکب از ۳ کشور از اعضای شورای حقوق بشر را از گروه‌های مختلف جغرافیایی با قید قرعه انتخاب می‌نماید. کشور تحت بررسی میتواند یکی از گزارشگران را از منطقه خود انتخاب و برای یکبار با یکی از گزارشگران انتخابی مخالفت نماید گزارشگران نیز می‌توانند پس از انتخاب، انصراف خود را از همکاری در گروه مزبور اعلام نمایند.
محدودیتی برای اعلام انصراف گزارشگران وجود ندارد. دفتر کمیسر عالی حقوق بشر کمک فنی و مساعدت لازم را برای گزارشگران فراهم می‌آورد.
بر اساس سند نهاد سازی شورای حقوق بشر برای بررسی وضعیت هر کشور سه گزارشگر (گروه تروئیکا) از سوی شورای حقوق بشر انتخاب که وظیفه هماهنگی موضوعات سوالات ارائه شده به کشور یو. پی. آر بررسی شونده و تدوین گزارش نشست گروه کاری را عهده دار خواهند بود.
۳- بر اساس اعلامیه مورخ ۹/۱۲/۱۳۸۶ (۲۸/۲/۲۰۰۸) رئیس شورای حقوق بشر نقش اعضای تروئیکا گرد آوری سوالات و یا موضوعات جهت تسهیل آماده سازی کشور تحت بررسی برای انجام گفتگوی تعاملی است. اعضای تروئیکا بدون ارائه هرگونه نظری نسبت به سولات و موضوعات نسبت به انتقال آن‌ها اقدام می‌کنند و از هرگونه ارزیابی مسائل مطروحه از سوی کشور‌ها و همچنین وضعیت حقوق بشری آن‌ها خودداری می‌نمایند.
۴- کشور‌ها در صورت تمایل می‌توانند سولات خود را برای دریافت پاسخ از کشور تحت بررسی به گروه تروئیکا ارائه تا از این طریق به دبیر خانه شورای حقوق بشر ارسال گردد.
این سوالات بایستی با سند نهاد یو. پی. آر سازی شورا مطابقت و بر اساس اصول و اهداف و بر مبنای سه گزارش تهیه شده در ارتباط با کشور تحت بررسی باشد. دبیر خانه سوالات و موضوعات دریافتی را به کشور تحت بررسی ارسال می‌نماید.
ارسال سولات بایستی حد اکثر تا ۱۰ روز کاری قبل از شروع تاریخ نشست گروه کاری بررسی وضعیت کشور مورد نظر، به آن کشور ارسال گردیده باشد.
۵- گروه تروئیکا سولات و موضوعات را بر اساس محتوا و ساختار گزارش ارائه شده توسط کشور تحت بررسی دسته بندی می‌نماید با توجه به فرآیند شفافیو. پی. آر در سوالات و موضوعات مطروحه در میان اعضاء شورا و کشور‌های ناظر توزیع می‌شود.
۶ -کشور تحت بررسی در صورت تمایل میتواند پاسخ سوالات و موضوعات مطروحه را به گروه تروئیکا ارسال و یا به هنگام بررسی وضعیت خود در جلسه گروه کاری ارائه نماید.
ز- نحوه بررسی وضعیت حقوق بشر کشور‌ها در نشست گروه کاری یو. پی آر
۱- گفتگوی تعاملی ساز و کار یو. پی آر: تنها در نشست گروه کاری مورد بررسی قرار خواهد گرفت.
۲- مدت زمان بررسی وضعیت یک کشور در نشست گروه کاری سه ساعت میباشد که کشور تحت بررسی میتواند به مدت یک ساعت به تشریح وضعیت حقوق بشر خود، پاسخ به سوالات مطروحه قبلی و سوالات مطروحه به هنگام طرح در جلسه گروه کاری ویا جمع بندی نظرات در پایان جلسه بررسی بپردازد.
۳- کشور‌های عضو شورا (اعضاء گروه کاری) و کشور‌های ناظر هرکدام در صورت تمایل می‌توانند ضمن ثبت نام و اخذ نوبت برای ایراد سخنرانی، به طرح دیدگاه‌های خود در مورد مسائل حقوق بشری در کشور تحت بررسی بپردازند. حداکثر زمان برای کشور‌های عضو ۳ دقیقه و کشور‌های ناظر ۲ دقیقه میباشد. تعداد کشور‌های داوطلب برای سخنرانی اعم از عضو شورا یا غیرعضو (بدلیل کمبود زمان) نبایستی از ۴۵ کشور تجاوز نماید.
۴- گروه کاری پس از اتمام جلسه بررسی گزارش جلسه را به گروه تروئیکای منتخب شورای حقوق بشر ارائه تا با همکاری دبیر خانه و کشور تحت بررسی به تهیه و تدوین گزارش و ارائه آن به گروه کاری جهت تصویب اقدام نماید. کشور تحت بررسی می‌بایست بطور کامل در جریان تدوین گزارش قرار داشته باشد.
۵- گروه کاری پس از آماده سازی و تدوین گزارش توسط تروئیکا برای مدت نیم ساعت تشکیل جلسه داده وبا استماع بیانیه تروئیکا در خصوص نحوه تدوین گزارش، نسبت به تصویب گزارش ارائه شده اقدام می‌نماید.
بر اساس رویه‌ای که رئیس گروه کاری در جریان دوره اول بررسی وضعیت کشور‌ها اتخاذ نمود بدلیل ضیق وقت تنها ۴۵ کشور می‌توانند دواطلب شرکت در گفتگوی تعاملی باشند.
گروه کاری قبل از شروع بحث مربوط به هر کشور، فهرست داوطلبان را ثبت خواهد نمود. بدیهی است که بیش از ۴۵ کشور اجازه شرکت در گفتگوی تعاملی را نخواهند داشت.
گزارش توسط گروه تروئیکا به گروه کاری فوق، زمان معقولی در نظر گرفته می‌شود. این زمان به هنگام بررسی وضعیت ۳۲ کشور در مرحله اول و دوم حداقل ۴۸ ساعت (۲ روز کاری) بوده است.
۶- انتظار می‌رود کلیه توصیه‌های ارائه شده در نشست بررسی گروه کاری، بر اساس مفاد سند نهاد سازی مورد پذیرش کشور تحت بررسی قرار گیرد.
در تمامی مواردی که توصیه‌ها مورد حمایت کشور تحت بررسی قرار دارد، همانگونه باید مورد شناسائی قرار گرفته و در گزارش آورده شود. به سایر توصیه‌ها و نقطه نظرات کشور‌ها در گزارش اشاره خواهد شد. هر دونوع توصیه‌ها در گزارش گروه کاری گنجانده شده و به نشست شورای حقوق بشر برای تصویب نهائی ارائه میگردد.
انتظار می‌رود کشور تحت بررسی توصیه‌های مورد حمایت خود و همچنین تعهدات داوطلبانه را پیگیری نماید.
۷- کشور تحت بررسی میتواند نظرات خود را در خصوص توصیه‌ها ویا جمع بندی‌های اعلام شده و همچنین تعهدات داوطلبانه اش در هر زمانی که مناسب بداند، چه در جریان نشست گروه کاری و یا در مدت زمان بین جلسه گروه کاری و نشست بعدی شورای حقوق بشر و یا به هنگام برگزاری جلسه بعدی شورای حقوق بشر اعلام نمیاد.
۸- در بخش انتهائی گزارش گروه کاری قید می‌شود که توصیه‌ها و جمع بندی‌های بعنوان نظر گروه کاری ساز و کار یو. پی. آر به حساب نیامده بلکه بعنوان موضع کشور‌های پیشنهاد کننده و یا کشور تحت بررسی میباشد. البته کشور تحت بررسی مخیر است که توصیه‌ها را پذیرفته و یا از قبول آن‌ها صرف نظر نماید.
ح. - نحوه بررسی گزارش گروه کاری در جلسه شورای حقوق بشر و تصویب گزارش نهایی
۱- گزارش مصوب گروه کاری یو. پی. آر در اولین نشست عادی شورای حقوق بشر جهت تصویب نهائی ارائه میگردد. چارچوب و شکل گزارش نهائی شامل خلاصه‌ای از اقدامات انجام شده در روند بررسی، توصیه‌ها ونتایج و تعهدات داوطلبانه خواهد بود.
۲ -فرآیند بررسی در گروه کاری با تصویب گزارش نهائی بررسی‌ها در جلسه عادی شورای حقوق بشر پایان می‌یابد.
۳ -قبل از تصویب گزارش نهائی در شورای حقوق بشر، گزارش گروه کاری همراه با نظرات کشور تحت بررسی در ارتباط با توصیه‌ها، جمع بندی‌ها و همچنین تعهدات داوطلبانه کشور تحت بررسی و پاسخ‌های ارائه شده به سوالات و موضوعات مطروحه که قبلا در گفتگوی تعاملی در گروه کاری بطور کامل به آن پرداخته نشده بود، مطرح و در گزارش نهایی درج خواهد شد.
۴- خلاصه‌ای از نظرات مطروحه توسط کشور تحت بررسی، اعضای شورای حقوق بشر و کشور‌های ناظر و همچنین نقطه نظرات سایر نهاد‌های ذیربط که قبل از تصویب گزارش نهائی در جلسه شورا مطرح شده اند، در گزارش مربوط به نشست شورای حقوق بشر ذکر خواهد شد.
۵- محتوای گزارش نهائی میتواند شامل مواردی، چون ارزیابی وضعیت حقوق بشر در کشور مورد نظر از جمله تحولات مثبت و چالش‌های فرا روی آن، تاکید بر افزایش همکاری جهت حمایت و ارتقاء حقوق بشر، تصویب کمک‌های فنی و ظرفیت سازی در مشورت با کشور ذیربط و با رضایت آن و تعهدات داوطلبانه کشور بررسی شونده باشد.
ط- نحوه مشارکت سازمان‌های غیر دولتی
سازمان‌های غیر دولتی و نهاد‌های ملی حقوق بشری و ... می‌توانند در جلسات گروه کاری و نشسته‌ای شورای حقوق بشر مشارکت داشته باشند. اما از اظهار نظر و ایراد نطق و انتشار بیانیه در گروه کاری بررسی وضعیت‌های حقوق بشری منع شده اند. در عین حال سازمان‌هایی غیر دولتی در جلسات شورای حقوق بشر و به هنگام تصویب نهائی گزارش کشور‌ها می‌توانند نظرات خود را از طریق بیانیه و یا ایراد نطق مطرح نمایند. در مجموع سازمان‌های غیر دولتی در چهار سطح در جریان ساز کار یو. پی. آر حضور داشته و ایفای نقش می‌نمایند.
۱- ارائه مشورت‌های لازم به کشور تحت بررسی هنگام تهیه گزارش ملی
۲ -ارائه اطلاعات به دفتر کمیساریای عالی برای تهیه اطلاعات قابل اتکاء و اعتماد در ارتباط با کشور تحت بررسی
۳ -ارائه مشورت و تاثیر گذاری در نظرات برخی کشور‌ها به منظور طرح دیدگاه‌های مورد نظر آن‌ها در خصوص مسائل حقوق بشر کشور تحت بررسی به هنگام بررسی وضعیت آن کشور در گروه کاری
۴ -ایراد سخنرانی و ارائه مشورت به کشور‌ها به هنگام بررسی و تصویب نهائی گزارش کشور مورد نظر در اجلاس شورای حقوق بشر