عروسک‌هایی برای طلب باران / خدا کند باران ببارد

به گزارش خبرنگار گروه جامعه ، اقلیم خشک ایران همواره در طول تاریخ دغدغه ساکنان این سرزمین بوده است. دغدغه ای که آرام آرام با اسطوره، داستان، شعر و هنر گره خورده و آیین ها برای طلب باران از آسمان ساخته است. در آیین های باران خواهی اصل بر به دنبال آب گشتن است، آبی که حاصل باران است و بارانی که ایزدان نگهبانان آن هستند و باران به فرمان آنها بر کشتزارها، بیابان ها خشک، کوهساران، دریاها و زمین فرو می ریزد.

عروسک ها در تاریخ ایران همواره نقش آیینی داشتند و بعدها تبدیل به بازیچه ای برای کودکان شده اند. یکی از مهمترین نقش های عروسک ها، طلب باران است. امیر سهرابی، پژوهشگر حوزه عروسک ها درباره آیین های باران خواهی که عروسک ها در آن حضور دارند، به می گوید: در اقصی نقاط کشور آیین باران خواهی با شکل ها و نام های متفاوتی برگزار می شود و در اکثر آنها عروسک ها نیز حضور دارند.

او درباره پراکندگی این مراسم در ایران می گوید: در حوزه خراسان، چولی قیزک آیین باران خواهی است و چم چمه گلین در ترک ها، چمچه خاتون در گیلان، بوکه واران در کردها، کوسا در عشایر زاگرس و اتلو متلو در جنوب خراسان برگزار می شود.

در فرهنگ عروسک ها و نمایش های عروسکی آیینی و سنتی ایران برای هر کدام از این عروسک های توضیحی آمده است. هر چند این آیین ها در نقاط مختلف اسامی، اشکال و شیوه های متفاوتی دارد اما گاهی از یک ریشه مشترک است.

اتلو

اتلو نام شبه عروسکی آیینی است که در بیرجند برای طلب باران ساخته می شده است. اتلو متلو نام دیگر این عروسک است. در گویش خراسانی اتلو به معنی کسی است که لباس نامرتب می پوشد و حمام نمی روند. در این مناطق این عروسک را پس از ساخت در روستا می گردانند و می خوانند: اتلوی ما تنشه است/ اتلوی ما گشنه است/ای خدا خدا بارون کن/ بارون او شارون کن

بوکه وارانه

بوکه واران در واژه کردی به معنای عروس باران است. کودکان کرد این عروسک را برای تمنای باران می سازند و ذر نمایش آیینی و عورکسی خاص و منحصر بفرد شرکت می دهند. به باور برخی نمایش عروسکی بوکه واران نمونه تغییر یافته ستایش ایزد بانوی آب است. بوکه وارانه در نقاط مختلف با اشعار و مراسم های متفاوت اجرا می شود.تاریخچه ساخت عروسک باران به روشنی مشخص نیست. در ارتباط با ریشه ها اعتقادی این عروسک آمده است که در یکی از روستاهای کردستان در ایام خشکسالی دختر ساداتی عروس خانواده ای می شود. در همان روز باران رحت خداوندی زمین های تشنه آن روستا را سیراب کرد و مردم روستا قد این عروس سادات را مبارک می داند و پس از آن در ایام خشکسالی، در روستاهای کردستان عروسکی را می سازند و نامش را به خاطر آن عروس، عروس باران می گذارند تا باران ببارد. نباید فراموش کرد که ریشه های آیین بوکه بارانه با اساطیر و به طور مشخص ایزدبانو آناهیتا در ارتباط بوده است.

چولی قزک 

در شهر فردوس به عروسک باران خواهی چولی قزک می گویند. رسم بر آن است که بچه ها چولی قزک به دست می گیرند و در صحرا و کوچه ها به راه می افتند و شعر می خوانند و گاهی به در خانه ها می روند و از صاحبخانه خورای هایی از قبیل نخود و کشمش و حبوبات می گیرند. در بعضی شهرها، زنان بیوه نیز این مراسم به شیوه خاص خود اجرا می کنند. در پایان کار بچه ها بر سر چولی قزک آب می ریزند و گاهی سر او را در آب فرو می برند، یعنی که خداوند ما را ناامید نخواهد کرد و باران خواهد آمد.

کترا گیشه

صورت دیگر باران خواهی درست کردن عروس باران با قاشق چوبی بوده که در نقاط مختلف گیلان با نام ها کترا گلین، کتراگیشه، ترک لیلی و کوکولیلی اجرا می شده است. عروس باران را بچه ها در کوچه های ده می گرداندند و برایش شعرهایی می خواندند که مضمون آنها طلب باران و بیان زندگی سخت مردم بوده است. همه ده را با خواندن آواز می گشتند و از هر خانه ای مقداری برنج، مواد غذایی و ظرف می گرفتند و سر چهار راه غذا می پختند و دست جمعی می خوردند. ظرف ها را پس میدادند اما کفگیر و قاشق چوبی که با آن عروسک درست می کردند را تا زمانی که باران نمی بارید به صاحبش پس نمیدادند. 

چمچه گلین

چمچه قاشقی چوبی و گود است که شکل کلی آن شبیه دستی است که آب بر میدارد. این مراسم با کار بچه هایی شروع می شود که یکی از آنها چچه یا قاشق بزرگ چوبی در دست دارد.  بچه ها لباس عروسکی که از قبل آماده کرده اند به تن چمچه می پوشانند و آن را چمچمه گلین صدا می کنند. یکی از بچه ها چمچه را دست می گیرد و همراه دیگر بچه ها در حالی که ترانه های عروس چمچه و تمنای باران را می خوانند برای گرفتن هدیه به در خانه های روستا می روند. در  هر خانه سطل یا ظرف آبی بر سر چمچمه می ریزند و به بچه ها هدیه می دهند. در پایان بچه ها با موادی که جمع کردند، آش می پزند و بین خود و نیازمندان تقسیم می کنند.

چمچه خاتون (روایت قزوین)

چمچه خاتون عروسکی است آیینی که ریشه در اعتقادات و باورهای مردم استان قزوین دارد. این عروسک در هنگام بی آبی و نیت بارش باران ساخته میشده است. زمانی که مردم به مشکل بی آبی بر می خوردند، در هر منطقه از استان بانوی سالخورده ای که به همت بالا و ایمان شهره بود، عروسکی می ساخت و به دست می گرفت و با بچه ها که سمبل پاکی هستند، به در خانه ها می رفت. این مهمانان ناخوانده، همه با هم شعری را می خواندند و از صاحبخانه درخواست می کردند که به نیت آنها احترام بگذارد تا خداوند هم به نیت آنها احترام بگذارد و با نزول باران گره گشا باشد. صاحبخانه هم به نیت باران به بچه ها هدیه هایی میداد و دست های عروسک را اندکی خیس می کرد.پس از مراسم همه اهالی جمع می شدند، آش می پختند و برای باراش باران دعا می کردند.

آیین های با ریشه های مشابه و شکل های متفاوت برای تمنای باران در نقاط دیگر ایران نیز اجرا می شود که در آن عروسک ها نقش آیینی دارند. در کنار این آیین ها، برخی از آیین های تمنای باران بدون حضور عروسک ها نیز اجرا می شود.