پاسخ‌های استاد دانشگاه و متخصص زلزلهشناسی به شایعات زلزله کرمانشاه/ ریسک بالای زلزله در ۹۰ درصد شهرهای کشور
در پی این حادثه بسیاری از ساختمان‌های استان کرمانشاه و روستا‌های وابسته به آن تخریب شد و عمق فاجعه به جایی رسید که ۸۰ درصد ساختمان‌های منطقه ازگله از روستا‌های این استان دچار تخریب شدید شد. درحالی که ساعت‌ها قبل از وقوع زلزله شدید، چندین بار پیش لرزه‌هایی با وسعت ۱.۹ تا ۴.۵ ریشتری در استان کرمانشاه اتفاق افتاده بود، اما متاسفانه نسبت به شدت این زلزله‌ها غفلت شده و در فواصل ما بین پیش لرزه‌ها و زلزله اصلی که تقریبا با ۴۵ دقیقه زمان باقی بود، شهروندان و مسئولان از این مهلت برای تخلیه ساختمان‌ها استفاده نکرده و منجر به کشته شدن و مصدومیت بسیاری از هموطنان شد.
با وقوع زلزله ۷.۳ ریشتری کرمانشاه شایعاتی در فضای مجازی و دهان به دهان به گوش رسید. برخی از مردم مدعی بودند دقایقی قبل ازوقوع زلزله اصلی نوری مشابه رعد و برق آسمان کرمانشاه را روشن کرده و به مدت ۴۵ دقیقه آسمان دچار تغییرات نوری شده است. در ادامه این رخداد حاشیه‌هایی مبنی بر هشدار نسبت به احتمال وقوع زلزله شدید در پایتخت مطرح شد که بسیاری از شهروندان تهرانی و دیگر شهر‌ها را نگران کرد.
اطلاع رسانی و شرحی از شرایط مناطق زلزله زده در رسانه‌ها آغاز شد. در این بین حاشیه‌ها و شایعاتی مبنی بر لغزش گسل‌های موجود و احتمال ادامه زلزله در دیگر مناطق کشور قوت گرفت. در این بین برخی از کارشناسان و مسئولان مدعی شدند که امکان پیش بینی وقوع زلزله استان کرمانشاه وجود داشته است و دستگاه‌های لرزه نگاری قادر به تعیین زمان، مکان، روز و ساعت وقوع زلزله ۷ ریشتری هستند؛ بنابراین باید نسبت به وقوع این رخداد به مردم استان کرمانشاه اطلاع رسانی صورت می‌گرفت. به دنبال خاتمه دادن به حاشیه‌ها و شایعات نگران کننده وقوع زلزله در کشور به سراغ مهندس سازه و زلزله رفتیم تا به طور علمی‌تری به سوالات مطرح شده پاسخ داده شود.
میزان: آیا زلزله استان کرمانشاه قابل پیش بینی بوده و دستگاه‌های لرزه نگار قادر به تشخیص این رویداد بزرگ بوده‌اند؟
دکتر مازیار حسینی- استاد دانشگاه و مهندس سازه ها و زلزله: آنچه در ذهن مردم و مسئولان شهری می‌گذرد این است که مشخص کنیم چه زلزله‌ای با چه بزرگی در چه زمان و منطقه‌ای رخ میدهد. در این راستا می‌توان منطقه زلزله را به‌طورمشخص براساس علم زلزلهشناسی مشخص کرد، اما میزان بزرگی و زمان بروز این گونه زلزله‌ها در علم زلزلهشناسی تعریف نشده و قابلیت تشخیص آن در هیچ دوره‌ای از زمان وجود نداشته است.
زلزله کرمانشاه با ۳ پیش لرزه اتفاق افتاد که بزرگی این لرزه‌ها از ۱.۹ تا ۴.۵ ریشتر برآورد شده است. این در حالی است که بزرگی زلزله از ۱.۹ ریشتر توسط دستگاه‌های مربوطه قابلیت اندازه‌گیری داشته، اما از ۳ ریشتر به بالا نیز توسط همه افراد احساس می‌شود.
میزان: در این راستا معمولاً‌برای بسیاری از افراد این سوال مطرح می‌شود که این پیش‌لرزه‌ها آیا می‌تواند نشان دهنده یک زلزله بزرگتر در آن منطقه باشد یا خیر؟
حسینی: در تجربه‌های گذشته پیش زلزله‌هایی رخ داده است که مقدمه‌ای برای یک زلزله بزرگتر بوده است، اما در همه مواقع پیش زلزله به معنای بروز زلزله‌ای بزرگتر محسوب نمی‌شود.
زلزله استان لرستان از جمله حوادثی بود که پیش‌لرزه‌هایی را به همراه داشت و این امر موجب رعب و وحشت مردم شده و خوشبختانه بسیاری ازمردم از منازل خود خارج شده و خسارات جانی تا حد قابل توجهی کاهش یافت.
زلزله بم ساعت ۱۱ شب با یک پیش‌لرزه اتفاق افتاد لرزه‌های اولیه منجر به آگاهی مردم شد، اما متأسفانه به علت سرما و تاریکی هوا بسیاری از شهروندان به خانه برگشته و بعضاً شاهد این اتفاق بودیم که با بروز زلزله در ساعت ۵ صبح بسیاری از افراد در زیر آوار‌ها مدفون شدند و در هنگام خروج اجساد از آوار‌های شهر شاهد آمادگی آن‌ها در نوع لباس پوشیدنشان بودیم.
زلزله کرمانشاه با پیش‌لرزه‌های ۳ تا ۴.۵ ریشتری اتفاق افتاد و مردم به وضوح این لرزش‌ها را احساس کردند در حالی که در مدت زمان پیش زلزله‌ها و وقوع زلزله ۷ ریشتری زمان کافی برای تخلیه ساختمان‌ها وجود داشت، اما متأسفانه مردم نسبت به این لرزش‌ها بی‌تفاوت بوده و منجر به مرگ تعداد زیادی از شهروندان کرمانشاهی شد.
میزان- وضعیت ایران در لیست کشور‌های زلزله‌خیز دنیا چگونه تعریف می‌شود؟
حسینی: ایران یک کشور زلزله‌خیز است که با توجه به تأکیدات مکرر به اهمیت لرزش‌های زمین نسبت به این امر غفلت می‌شود و بعد از اتفاقات و خسارات جانی در عمق‌های بالا همه‌ساله زلزله‌های بزرگ فراموش شده و پیشگیری کارساز صورت نمی‌گیرد. زلزله کرمانشاه نمونه‌ای از این بی‌توجهی‌ها است چرا که در این منطقه بار‌ها لرزش‌های شدید احساس می‌شد و در پی سده‌های گذشته تا کنون شاهد تقریباً ۳۰۰ زلزله به بزرگی ۵ ریشتر در استان کرمانشاه بوده‌ایم.
آیا از نظر علمی امکان پیش بینی زلزله وجود دارد؟ درحال حاضر ایران در چه وضعیتی نسبت به وقوع زلزله قرار گرفته است؟
امکان پیش‌بینی زلزله به وقوع آن در نوع منطقه بستگی دارد این درحالی است که پیش‌بینی بلندمدت در علم زلزله شناسی قابل اعمال است و می‌توان گفت: ریسک لرزه‌ای ما در پهنه البرز، زاگرس، کویر شرقی کشور در منطقه بم، طبس به چه میزان خواهد بود.
لرزه‌خیزی ایران در طی چنده دهه اخیر بسیار مورد استفاده قرار گرفته است این بدان معناست که معمولاً لرزه در پهنه‌هایی از گسل اتفاق می‌افتد که به نوعی آب‌های زیرزمینی و دریا‌ها در آن منطقه مستقر است و زندگی مردم در این قطعه از مناطق کشور در سطح وسیعی دایر می‌شود.
به طور مثال شهر بم به‌عنوان شهر قنوات معروف است و به علت استقرار آن بر روی گسل توانسته است در تولید مرکبات و آبیاری نخلستان‌ها موفق عمل کند. ۹۰ درصد شهرهای ایران دارای ریسک لرزه‌ای متوسط روبه بالا هستند و بهترین راه برای جلوگیری از تبعات زلزله در شهر‌ها امر پیش‌ّبینی است.
میزان- آیا نحوه ساخت ساختمان‌ها و سازه‌های موجود در استان کرمانشاه تأثیری در کاهش میزان خسارت‌های جانی و مالی شهروندان این منطقه داشته است؟
حسینی: ما معتقد هستیم زلزله آدم نمی‌کشد بلکه ساخته‌های دست بشر جان انسان‌ها را می‌گیرد. زلزله بلا نیست و می‌تواند به عنوان نعمتی برای بقای حیات در کره زمین تلقی شود. بنابر این اگر زلزله نبود پدیده‌ای تحت عنوان کوه زایی به وجود نمی‌آمد ومکانی برای زندگی در کره زمین فراهم نمی‌شد. به طور مثال اگر در زمان وقوع بزرگترین زلزله در کشور در یک زمین فوتبال باشیم هیچ اتفاقی برای افراد نمی‌افتد. بر این اساس سازه‌ها و ساختمان‌های شهری شاخه اصلی کشته شدن انسان‌ها در اتفاقات طبیعی، چون زلزله، محسوب می‌شوند.
بر طبق مقررات مصوب شده ساختمان‌هایی، چون بیمارستانها، مدارس و پادگان‌ها باید از سطح لرزه‌ای و ایستایی بالاتری نسبت به ساختمان‌های دیگر برخوردار باشند و نسبت به دیگر ساختمان‌ها درصد آسیب دیدگی کمتری را متحمل شوند. اما متاسفانه با بروز زلزله در کشور این ساختمان‌ها همانند ساختمان‌های مسکونی به سرعت ویران شده و سیستم آموزشی، درمانی و امنیتی کشور دچار آسیب می‌شود برای نمونه می‌توان به بیمارستان شهر ارومیه اشاره کرد که در طی زلزله اخیر دچار آسیب شد در حالی که زلزله در کرمانشاه رخ داده و نباید این اتفاق طبیعی حتی بیمارستان‌های اصلی در استان را دچار تخریب کند.
میزان: شدت زلزله با مقاومت ساختمان‌ها و سازه‌های شهری تا چه میزان در ارتباط است؟
حسینی: در محاسبات مهندسی سازه‌ها ساختمان‌ها باید بر مبنای شدت زمین لرزه‌ها طراحی شوند و میزان ریشتر این اتفاق طبیعی در مقاومت ساختمان‌ها محاسبه نمی‌شود. در زلزله استان کرمانشاه در حالی که شدت زمین لرزه در شهرهای دیگر بسیار کم بوده است، اما شهر‌هایی نظیر همدان، مرکز کرمانشاه و برخی شهرهای استان لرستان دچار خسارت‌های ساختمانی شده‌اند که این امر به معنای عدم رعایت اصول ساخت و سازو محاسبات ایمنی محسوب می‌شود.
میزان:مدیریت بحران و پیشگیری از وقوع زلزله در کشور ما چه جایگاهی دارد؟
حسینی: شهروندان ما در زمینه وقوع زلزله حتی با اقدامات اولیه و رفتار‌های منطقی در بحران آشنایی ندارند در حالی که در طی جلسات مدیریت بحران با حضور مسئولان مربوطه بار‌ها بر عدم آموزش مردم نسبت به مواقع بحران هشدار داده شده است. در مدیریت بحران فاز‌های پیشگیری، آمادگی مقابله و بازسازی مطرح می‌شود که پیشگیری باید همیشه در رأس امور قرار گرفته و آموزش‌های لازم دراین زمینه به مردم ارائه شود. برای نمونه می‌توان به صف‌های طولانی پمپ بنزین‌ها در زلزله اخیر استان کرمانشاه اشاره کرد که خیابان‌ها به جای آمادگی برای امدادرسانی و کمک به شهروندان، دچار ترافیک‌های سنگین و اشکال در عبور و مرور می‌شوند در حالی که با پیشگیری حوادث می‌توان سطح خطر را کاهش و رفتار‌های لازم از جانب شهروندان را ساماندهی کرد. در این راستا می‌توان به کشور ژاپن اشاره کرد که جزو زلزله خیزترین کشور‌های دنیا محسوب می‌شود که در زمینه مدیریت بحران و آموزش به حدی خودکفا شده است که کودکان در هنگام بروز زلزله به منظور جلوگیری از رعب ووحشت دیگران با دستمال جلوی دهان خود را گرفته و از فریاد زدن خودداری می‌کنند. این درحالی است که آمادگی مقابله با زلزله در این کشور تا حدی پیشرفته است که به منظور جلوگیری از خطر‌های احتمالی کلاه‌های عایق نسوز در مدارس توزیع و در دسترس دانش‌آموزان قرار دارد تا در صورت بروززلزله کلاه‌ها را برسر گذاشته تا از خود محافظت کنند این امر در مواقع عادی بدین گونه است که از این کلاه‌ها به عنوان تشک برای صندلی دانش‌آموزان استفاده می‌شود. گفتنی است مانور‌های آموزشی در دیگر کشور‌ها تأثیر بسیاری در آموزش و مدیریت بحران توسط شهروندان داشته است وتا حد قابل توجهی اطلاع رسانی ونحوه برخورد با اتفاقاتی، چون زلزله را نهادینه کرده است.
میزان: پدیده نورآسمانی در چه شرایطی رخ میدهد و آیا بعد از وقوع زلزله کرمانشاه این پدیده اتفاق افتاده است؟
حسینی: زلزله یک انرژی است که سوار بر بستری از امواج در تمام ۳۶۵ درجه منتشر می‌شود و این درحالی است که زمین لرزه منطقه ازگله تا حدی ملموس بوده است که حتی در کشور آمریکا و ژاپن توسط دستگاه‌های لرزه نگاری ثبت شده است. بنابر این تمامی اطلاعات درست درعلم زمین شناسی نیز از طریق لرزش گسل‌ها ووقوع زلزله به دست آمده است. درزلزله دو موج طولی وعرضی به وجود می‌آیند و دراولین واکنش‌ها موج‌های طولی‌ای از جنس صوت ایجاد شده و درسرعت بالایی از موج عرضی به انسان منتقل می‌شوند. در حین ایجاد زلزله کرمانشاه صدای موج‌های طولی به گوش بسیاری از شهروندان این منطقه رسیده است که این امر ناشی از حرکت سنگ‌ها بر روی گسل ایجاد شده وبه شکل جرقه و یا شعله پدیدار می‌شوند، اما ایجاد نور در آسمان قبل از بروز زلزله در کرمانشاه هیچ جنبه علمی ندارد و درچارچوب‌های مکانیزم زلزله قرار نمی‌گیرد بنابر این حاشیه‌های مربوط به رؤیت نور در آسمان بعد از وقوع زمین لرزه رد می‌شود.
میزان: پس لرزه‌های کرمانشاه چه معنایی داشته است؟ آیا می‌تواند منجر به ایجاد زلزله‌های بزرگتری شود؟
حسینی: پس لرزه‌های زلزله استان کرمانشاه تا شش ماه آینده ادامه خواهد داشت و در طی این مدت تعداد آن‌ها نیز کاهش می‌یابد. وقوع زلزله ۷ ریشتری از جمله زلزله‌های نادر در کشور ایران محسوب می‌شود که درطی آن گسل‌های موجود در این منطقه به لغزش درآمده و به شکل پس لرزه‌هایی با شدت‌های متفاوت بروز می‌کند. براساس علم زمین شناسی خوشبختانه گسل‌های موجود در ایران کوتاه است و پتانسیل زلزله ۹ ریشتری در این منطقه وجود ندارد، اما سطح آسیب پذیری کشور ما در وقوع زلزله‌هایی با ریشتر کمتر نیز بالاست. در هنگام وقوع زلزله‌های شدید تا مدت‌ها بعد انرژی ناشی از شکستگی گسل‌ها در زمین توزیع و آزاد می‌شود و پس لرزه‌هایی در پهنه‌های موجود و بروز می‌کند. براساس علم زمین شناسی امکان بروز زمین لرزه‌های عمیق در پهنه حرکت کرده وجود ندارد و تنها در قالب پس لرزه‌هایی با ریشتر کمتر بروز می‌کند.
در فضای مجازی شایعاتی منتشر شده بود با این مضمون که آیا زلزله کرمانشاه می‌تواند به عنوان نشانه‌ای برای وقوع زلزله‌ای بزرگ در پایتخت محسوب شود؟
گسلی که در استان کرمانشاه منجر به ایجاد زلزله شده است با گسل‌های موجود در پایتخت کاملا متفاوت است. استان تهران در پهنه البرز قرار دارد، اما گسل فعال شده استان کرمانشاه در پهنه غربی زاگرس قرار گرفته است و این زلزله نمی‌تواند به فعالیت و تحریک گسل‌های تهران منجر شود. اما از لحاظ علمی بررسی‌های صورت گرفته نشان میدهد گسل تهران فعال است و باید ضعف‌های موجود در مدیریت بحران به شکل عمیق‌تری بررسی شود؛ بنابراین آموزش وآگاهی مردم و تقسیم مسئولیت در این زمینه از جمله وظایف مسئولان است تا در راستای پیشگیری از بحران اقدامی جدی صورت گیرد.
در مواقع بروز زلزله شاهد شرکت همه افراد و مسئولان در بحث اجرایی هستیم در حالی که باید افراد با تقسیم وظایف در جایگاه اجرایی خود قرار گرفته و درقالب تجربه و تبحر در فعالیت‌های لازم، عمل کنند. بنابر این ساماندهی به این موضوعات نیاز به برنامه ریزی مشخص دارد تا در مواقع بحرانی، چون زلزله کرمانشاه افراد در جایگاه‌های مسئولیتی متفاوت نسبت به عملکرد یکدیگر آگاه و در وظایف هم دخالت نکنند. بر این اساس باید وظایف ارتش، سپاه، نیروی انتظامی و ارگان‌های مربوط به بهداشت ودرمان مشخص شده وهر کس درحیطه وظایف خود نسبت به رویداد اظهار نظر کند.
حاشیه‌ها و شایعات به وجود آمده در مواقع بروز حوادثی، چون زلزله کرمانشاه تا چه حدی درست و قابل اعتماد است؟
درمرکز فرماندهی و ستاد مدیریت بحران شهر تهران تریبون وشرایط اطلاع رسانی لحظه به لحظه از حوادث فراهم شده است تا مردم از تمامی اتفاقات آگاه شده وبه شایعات موجود در فضای مجازی پایان میدهد. در حال حاضر این اقدام انجام می‌شود واطلاع رسانی به موقع از طریق رسانه اخبار تلویزیون به مردم ابلاغ می‌شود.
- به منظور حفظ مراکز درمانی، امنیتی و آموزشی در مواقع وقوع زلزله چه اقدامی باید انجام شود؟
بر اساس اطلاعات و مدارک موجود در طی چند سال گذشته با همکاری مهندسان ومشاوران مطرح ژاپنی یک برنامه ده ساله برای کاهش خطر پذیری تهران آماده شده است که با بازنگری آن می‌توان نسبت به این امر اقدام کرد. بیمارستانها از جمله مراکز مهم برای کشور‌ها تلقی می‌شوند چرا که در شرایط بحران تقاضا به ارائه خدمت در آن افزایش یافته و نیاز‌های درمانی در این اماکن رفع می‌شود علاوه بر نقش مهم درمانی، بخش اعظمی از نخبگان علمی در این مراکز فعالیت می‌کنند بنابراین به منظور حفظ پزشکان، متخصصان و فوق تخصصان آموزش دیده درکشور باید نسبت به امنیت بیمارستانها توجه بیشتری شود. در این راستا نمی‌توان از نقش اماکن امنیتی، انتظامی و آموزشی نیز غافل شد. به منظورحمایت از این امر باید در ساخت وساز‌های کشور بازنگری شود و در مرحله اول آیین نامه‌ها، قوانین، مقرارت و اجرایی کردن آن باید در طی فرآیند بازنگری اصلاح شود. آسیب دیدگی بیمارستانها در طی زلزله منجیل، بم، کرمانشاه، ارومیه و بوشهر یک بحران اساسی است و باید دولت و وزرات بهداشت را به منظور سرویس دهی بهتر در روند ساخت بیمارستان‌هایی محکم قرار داد چرا که امروزه با ساخت ساختمان‌های محکم می‌توانیم نه تنها جان مردم بلکه مال آن‌ها را نیز حفظ کنیم.
- آیا امکان ساخت سازه‌های محکم و تخریب ناپذیر در کشورزلزله خیز ایران وجود دارد؟
ایران قادر به ساخت سازه‌هایی مقاوم است که هیچ آسیبی را در زلزله متحمل نخواهند شد و یا آسیب‌ها در حد قابل قبول محسوب شوند. بر این اساس باید طراحی بیمارستانها، آتش نشانی‌ها، مدارس، پادگان‌ها و مراکز امنیتی – انتظامی در قالب سازه‌های غیر قابل تخریب قرار گرفته و ساختمان‌های مسکونی را مقاوم با قابلیت خسارات قابل قبول طراحی کرد. زلزله یک اتفاق است که علاوه بر خسارات جانی و مالی منجر به مشکلات روحی دربازماندگان می‌شود به همین دلیل در بخش مدیریت بحران فاز باز توانی جایگزین فاز بازسازی شده است که بر اساس آن افراد ازلحاظ روحی درمان شده و شوک حاصل از اتفاقات ناگوار را کاهش می‌دهند.
-شایعه ای دیگر که این روزها در فضای مجازی منتشر شد با این مضمون است آیا آزمایشات هسته‌ای و اتمی در فعال سازی گسل‌های زمین تاثیری دارد؟
حاشیه‌های مربوط به آزمایشات هسته‌ای واتمی در فعال سازی گسل‌های زمین هیچ گونه جنبه علمی ندارد. انرژی زلزله کرمانشاه با چند صد بمب هسته‌ای مقابله می‌کند. درحالی که انفجارات هسته‌ای قادر به تولید امواج هستند، ولی این امر تاثیری در بروز زلزله در کشور ندارد چرا که انفجارهسته‌ای دارای عمق کانونی صفر است و زلزله اخیر باعمق ۲۰ کیلومتر اتفاق افتاده است که این امر تفاوت بسیاری در شدت حادثه دارد؛ و در آخر تأکید می‌کنم زلزله شوخی بردار نیست و می‌تواند امنیت ملی را تهدید کند. زلزله کرمانشاه انتقاد بزرگی به شیوه ساخت و ساز خانه‌ها بود و متاسفانه خرابی تنها بیمارستان موجود در سرپل ذهاب سرعت امدادرسانی به شهروندان را کاهش داد. بنابر این باید مطالعات ژئوتکنیک در روند ساخت وساز اماکن مهم در کشور اعمال و اصول نادرست اصلاح شود.
انتهای پیام/