هنرنمایی در کربلای ایران/ آخرین وضعیت ساخت ضریح حضرت عبدالعظیم(ع)/ نقل قول استاد فرشچیان از آیت‌الله سیستانی
به گزارش خبرنگار گروه فرهنگی ؛ هنگامی که پیکر او را برای غسل برهنه می‌کردند در جیب لباس وی نوشته‌ای یافت شد که در آن، نسبتش، این گونه ذکر شده بود: «من اباالقاسم، عبدالعظیم بن عبدالله بن علی بن حسن بن زید بن علی بن حسن بن علی بن ابی طالب هستم». این جمله منصوب به احمد بن علی نجاشی یکی از ارکان علم رجال است.
معرفی حضرت
حضرت عبدالعظیم حسنی علیه السلام یکی از شخصیت‌های بزرگ علمی، عملی و جهادی است که تا کنون آنگونه که شایسته اوست شناخته نشده است. تاریخ دقیق تولد و وفات ایشان دقیق مشخص نیست، اما در برخی منابع اینگونه آمده است ایشان چهارم ماه جمادی الثانی سال ۱۷۳ هجری قمری در زمان هارون الرشید در مدینه و در خانه جدش امام حسن مجتبی علیه السلام متولد شد و در سن ۷۹ سالگی رحلت کرد.
دوران پنج امام
ایشان دوران حیات پنج امام معصوم یعنی «امام کاظم» ، «امام رضا» ، «امام جواد» ، «امام هادی» و «امام حسن عسکری» علیهم السلام را درک کرده است، اما بدین معنا نیست که به محضر همه آن‌ها هم رسیده باشد بلکه محضر «امام رضا» «امام جواد» و «امام هادی» علیهم السلام را درک کرده و از آن‌ها احادیث فراوانی نقل کرده است.
سفر به ری
جزئیات مسائل مربوط به علل مهاجرت حضرت عبدالعظیم علیه السلام به شهر ری مشخص نیست؛ می‌توان گفت که سابقه مبارزاتی خاندان آن بزرگوار از یک سو و شخصیت علمی و جهادی و ارتباط بسیاز نزدیک حضرت با اهل بیت از سوی دیگر موجب شد تا ایشان در سال‌های پایانی زندگی، تحت تعقیب حکومت وقت قرار گیرد. از این رو برای ادامه فعالیت‌ها و چه بسا با اشاره امام هادی علیه السلام زندگی مخفی را انتخاب کرد و با لباس پیک و با صورت مسافری ناشناس، وطن اصلی خود را ترک کرد و شهر‌های مختلفی را پشت سرگذاشت تا آنکه در شهر ری در مکانی به نام «سربان» - که ظاهرا یکی از زیباترین مناطق تفریحی وقت و شاهراهی بوده که شهر ری را به دو قسمت تقسیم می‌کرده است – رحل اقامت افکند.
کربلای ایران
براساس روایتی از امام هادی علیه السلام ، ثواب زیارت قبر حضرت عبدالعظیم علیه السلام ، همانند زیارت مرقد امام حسین علیه السلام در کربلا است.
سالار شهیدان
اولین ضریح حرم مطهر امام حسین علیه السلام در سال ۳۷۱ هجری قمری با سازه‌ای از چوب ساج که با عاج فیل تزئیین شده بود در مضجع شریف حضرت سیدالشهدا علیه السلام نصب شد. ساخت ضریح جدید امام حسین علیه السلام نیز از سال ۸۷ در قم آغاز و پس از چهار سال به اتمام رسید.
استاد محمود فرشچیان، طراحی ساخت ضریح جدید امام حسین علیه السلام را بر عهده داشت؛ ضریحی که هم اکنون در حرم این امام همام میزبان زائران از اقصی نقاط جهان است.
نقل قول از آیت‌الله سیستانی
استاد فرشچیان درباره ساخت ضریح جدید امام حسین علیه السلام به خبرنگار میزان می‌گوید: «برای ضریح امام حسین علیه السلام مقدار کمی شتاب‌زدگی وجود داشت چرا که در برهه‌ای هندی‌ها اعلام کرده بودند که میخواهیم این ضریح را از طلا بسازیم، اما آیت الله سیستانی گفتند که این ضریح را ایرانی‌ها بسازند».
ضریحی که مضجع نورانی حضرت سیدالشهدا علیه السلام را در بر می‌گیرد از حیث محتوای کتیبه‌ها و نوشته‌ها، ابعاد و شکل هندسی، طرح‌ها و نقوش، خطوط و کتیبه‌ها، نوع و جنس مواد متشکل و استحکام و مقاومت سازه، به‌گونه‌ای است که از زبان آیات و روایات و بر اساس مستندات و احادیث، شرح پردرد و محنت عاشورای سال ۶۲ ه. ق. را واگویه می‌کند تا نیاز روحی و معنوی زائران را برآورد و ژرفای ارادت، فرهنگ و هنر اصل و کهن اسلامی را به عصر‌ها و نسل‌های آینده انتقال دهد.
عدد سه
استاد فرشچیان در این مورد نیز می‌گوید «طراحی ضریح حضرت امام حسین علیه السلام کیفیتی با حال و هوای امام‌مان دارد. غرفه‌ها هر کدام ۳ دهنه و هردهنه ۳ هلال دارد و برای مثال یک فرد خارجی که از این مسائل مذهبی ما دور بود بعد از دیدن طراحی کار در منزل ما گفت ، من یک عدد ۳ در کار می‌بینم... بنده گفتم؛ درست است و برای این است که امام حسین علیه السلام امام سوم ما شیعیان هستند».
این ضریح پس از ساخت، از ۱۱ تا ۲۵ مهر ماه سال ۹۱ در قم در معرض دید عموم قرار گرفت و پس از آن طی مراسم باشکوهی راهی کربلا شد، راهی که همه دوست دارند بروند. البته استاد فرشچیان می‌گوید «هنوز قسمت نشده است پس از نصب ضریح جدید به کربلا بروم، باید طلبیده شوم».
ضامن آهو
استاد فرشچیان پیش تر در ساخت ضریح جدید حضرت امام رضا علیه السلام نیز هنرمندی کرده است. کار ساخت ضریح فعلی حرم ضامن آهو از سال ۱۳۷۲ هجری شمسی آغاز و در سال ۱۳۷۹ مقارن با عید سعید قربان، طی مراسمی ، میزبانی خود را شروع کرده است.
سومین ضریح
اینبار استاد محمود فرشچیان خالق تابلو «عصر عاشورا» مشغول طراحی ضریحی است که قرار است در کربلای ایران میزبان میهمانان حضرت عبدالعظیم علیه السلام شود.
استاد درباره این اقدام به میزان می‌گوید: از من خواسته شد طرحی را برای ضریح جدید حضرت عبدالعظیم حسنی علیه السلام آماده کنم و بنده هم پذیرفتم. تا جایی که بتوانم برای بزرگان{دین} کار خواهم کرد.
استاد فرشچیان با اشاره به ساخت سه ضریح جدید امام حسین، امام رضا و حضرت عبدالعظیم علیهم السلام می‌گوید: به طور کلی هر کدام از این ضریح‌ها به فرایند حال خودشان و فرصت و زمانی که بوده جمع بندی شده است.
مهندس عباس بهزادی مدیر پروژه ساخت ضریح جدید حضرت عبدالعظیم علیه السلام در این مورد به خبرنگار میزان می‌گوید: این ضریح نسبت به دو ضریح گذشته‌ای که استاد فرشچیان طراحی کرده اند، ویژگی‌هایی دارد.
اولین مطلب حائز اهمیت که به طراحی این ضریح ویژگی خاص بخشیده تجربه استاد است که بسیار مهم است و دومین مطلب رابطه طراحی با قلم زنی است که این هم از نکات مهمی است که باید به آن توجه شود.
ضرورت ساخت
وی درباره ضروت ساخت این ضریح به خبرنگار میزان می‌گوید «با توجه به گذشت بیش از شصت سال از آخرین تعمیر و مرمت ضریح مطهر، سایش و فرسودگی بخش‌هایی از آن، ضرورت ساخت ضریح جدید با پیش‌بینی‌های لازم از حیث استواری و استحکام و در عین حال با رعایت نهایت زیبایی، جذابیت و برخوردار از جلوه‌های هنر‌های نوین اسلامی ایرانی در آن احساس شد».
بهزادی درباره ساخت تعمیر پیشین ضریح حضرت عبدالعظیم علیه السلام می‌افزاید: «همزمان با تعمیر و تزئین صندوق مطهر حضرت عبدالعظیم علیه السلام تعمیر اساسی ضریح مطهر تحت سرپرستی استاد هنرمند حاج محمد صنیع خاتم در سال ۱۳۲۷ انجام گرفت و البته الان قسمت‌های میناکاری شده دست نخورده باقی مانده است.
آغاز طراحی
به گفته مهندس بهزادی از سال ۱۳۸۷ با مطالعه، بررسی و نظرخواهی از صاحب‌نظران دانشگاهی و فرهنگستان هنر، تصمیم گرفته شد با استفاده از هنر هنرمندان زبده و برخوردار از عشق و اخلاص و ذوق هنر‌های اسلامی ایرانی عملیات طراحی و ساخت ضریح جدید حضرت عبدالعظیم علیه السلام براساس طرح‌ها و معیار‌های کارشناسی شده آغاز شود که شد.
وی می‌گوید: از آنجایی که هنر معماری ایران از نخستین کانون‌های مهندسی به‌شمار می‌آید، که نه تنها در بنا‌های عظیم بلکه در آثار خرد مقیاس روح یگانه و ذات نیرومند آن همواره زنده و بالنده باقیمانده و همپای زمان ظرافت‌های خویش را تغییر داده است؛ لذا طراحی معماری ضریح جدید به شادروان دکتر محمدمیرزا علی تهرانی استاد پیشکسوت معماری و از اساتید برجسته دانشگاه‌های شهید بهشتی و تهران واگذار شد. رعایت تناسبات، ایـستایی و نوآوری، طرح معماری ضریح جدید با در نظر داشتن میراث برجای مانده هنرمندان این مرز و بوم در گستره تاریخ به پویایی هنری و بنیان طرح غنای ویژه‌ای بخشیده است.
هنرمد نابغه
مدیر پروژه ساخت ضریح حضرت عبدالعظیم علیه السلام می‌افزاید: در اواخر مهرماه سال ۱۳۹۱ طی حکم تولیت محترم آستان مقدس حضرت عبدالعظیم علیه السلام ، کار طراحی نقوش و نظارت عالیه در ساخت ضریح جدید به هنرمند نابغه استاد ارجمند جناب آقای محمود فرشچیان سپرده شد؛ و در این دیدار آیت‌الله محمدی ری شهری تولیت این بارگاه ملکوتی توجه به تفکر توحیدی در معارف اسلامی را به منظور غنای طراحی و ساخت ضریح به طراحان و سازندگان محترم تأکید و همچنین حدیث «عرضه دین» که در آن مبانی اعتقادی حضرت عبدالعظیم علیه السلام مورد تأیید واقع شده و حضرت مشمول دعای امام زمان علیه السلام خویش شده‌اند را که از مهم‌ترین مبانی اعتقادی بوده و می‌بایست با ظرافت و دقت به زائرین منتقل شود، یادآوری کردند.
ویژگی‌های فنی
مهندس بهزادی درباره ویژگی‌های فنی ضریح جدید حضرت عبدالعظیم علیه السلام نیز به خبرنگار میزان می‌گوید: اسکلت ضریح جدید با ورق استیل چهار میلیمتر (۳۰۴) و روکش چوب ساج به ضخامت ۲.۵ سانتی‌متر و به ابعاد (طول ۳۹۰، عرض ۲۹۰، ارتقاع ۳۶۰ سانتی‌متر) که توسط شادروان دکتر تهرانی طراحی شده بود تکمیل شد. ویژگی طرح ایشان ایجاد غرفه‌ای بزرگ در طول ضریح جدید با پیش‌آمدگی خیلی ظریف است و نمای ضریح در پلان مستطیل شکل از چهار گوشه به هشت گوشه تبدیل شده است.
درخت سرو
وی می‌افزاید: استاد محمود فرشچیان غرفه بزرگ را که دوبرابر غرفه‌های کناری است خیلی هنرمندانه به وسیله یک نماد درخت سرو به چهار بخش تقسیم کردند. هنر ایشان گشودن پنجره‌ای به ملکوت و فردوس است و درخت نماد پیوند زمین با آسمان و باغ نشانه‌ای از بهشت است. از دیرباز ایرانیان درخت را نماد زایندگی دانسته و آن را اشاراتی آسمانی می‌پنداشتند. سرو را نماد آزادگی، استواری، روشنایی و درخت همیشه سبز شاداب که در برابر سرما و گرما پایداری می‌کند می‌دانستند.
قلم‌زنی
بهزادی تصریح می‌کند: از آنجایی که طرح معماری ضریح (اسکلت) و طرح استاد فرشچیان از نوآوری و بلوغ هنری نسبت به طرح سایر ضریح‌ها ساخته شده متمایز بود از استاد هنرمند آقای مهندس محمدعلی بیابانی دعوت و با همکاری استاد محمد طالبی‌پور (گچ‌بر) بخشی از طرح ضریح جدید یک به یک به‌صورت ماکت گچی ساخته شد. پس از ساخت ماکت گچی غرفه بزرگ که به ابعاد (۱۴۰*۱۷۰) سانتی‌متر است توسط استاد علیرضا اسدی روی ورق مس قلم‌زنی شد. قطعه ساخته شد که به دلیل یکپارجه بودن در نوع خود بی‌نظیر است.
رونمایی قطعات
در روز زیارت مخصوصه امام رئوف حضرت علی‌ابن‌موس‌الرضا علیه السلام مصادف با روز جمعه بیست و سوم ذی‌القعده الحرام سال ۱۴۳۵ هـ . ق مطابق با ۲۸ شهریور ماه سال ۱۳۹۳ طی مراسمی از قطعاتی از ضریح جدید که توسط استاد علیرضا اسدی نمونه‌سازی شده بود ، رونمایی شد. این نمونه مورد تائید و تشویق استاد فرشچیان قرار گرفت؛ و سبک قلم‌زنی شده برای ادامه کار تائید شد.
آلیاژسازی
همزمان با انجام این نمونه‌سازی‌ها عملیات دیگری درباره آلیاژسازی ورق نقره ضریح جدید توسط استاد ابوالقاسم دولتی و همکاران ایشان در دانشگاه صنعتی شریف از شهریور ماه سال ۱۳۹۰ شروع شد.
هدف از این پروژه برررسی فعالیت‌های انجام شده پیرامون سخت کردن، افزایش مقاومت در برابر خوردگی و جلوگیری از تیره شدن نقره از طریق آلیاژسازی و انجام عملیات حرارتی مناسب بر روی قطع ذوب و ریخته‌گری شده است.
با توجه به بررسی های انجام شده درباره سخت کردن نقره از طریق آلیاژسازی با سه عنصر مس، نیکل و پالادیوم به‌عنوان عناصر آلیاژی پیشنهاد شد. در این پروژه ذوب و ریخته‌گری و آلیاژسازی توسط کوره القایی و ریخته‌گری در قالب فولادی انجام شده است. از نمونه‌های ساخته شده آزمون‌های عملیات مکانیکی نورد، سیکل عملیات حرارتی مناسب، سختی سنجی، استحکام کششی و بررسی رفتار خوردگی انجام گرفت.
البته با توجه به آزمون‌های انجام شده و میزان سختی، استحکام، مقاومت در برابر خوردگی و تیره شدن نمونه‌های ساخته شده در این پروژه استفاده از ورق آلیاژی با ترکیب نقره و پالادیوم پیشنهاد شد. عملیات ساخت ورق آلیاژی نقره ضریح جدید به ضخامت ۲.۵ میلیمتر به ابعاد مورد نظر توسط مرکز پژوهش و متالورژی رازی زیر نظر دکتر ناصر ورهرام (استاد دانشگاه صنعتی شریف) و همکاران ایشان دراین مرکز در حال انجام است. همچنین در این مرکز امکان اجرای پروژه‌های صنعتی در زمینه‌هایی نظیر بهینه‌سازی فرایند‌های تولید، طراحی قطعه، مهندسی معکوس و انتخاب آلیاژ برای کاربرد‌های صنعتی وجود دارد.
شروع قلم‌زنی
به گفته مهندس بهزادی با توفیقات الهی طرح ضریح جدید حضرت عبدالعظیم علیه السلام پس از سال‌ها تلاش علمی و هنری به پایان رسید.
در شب میلاد حضرت بقیه‌الله اعظم (عج) مطابق با اول خردادماه سال ۱۳۹۵ عملیات قلم‌زنی ضریح جدید در جوار بارگاه نورانی آن حضرت با حضور استاد محمود فرشچیان و تولیت محترم این آستان مقدس و مسئولین کشوری و لشگری و همچنین علاقمندان حضرت توسط استاد علیرضا اسدی شروع شد.
مهندس بهزادی می‌گوید: مراسم بازدید عمومی از کارگاه ساخت ضریح مطهر و مراحل قلم زنی در سه شب مسلمیه برگزار شد و ارداتمندان حضرتش از قطعات ضریح جدید بازدید کردند.
بازدید استاد
حالا با گذشت چهار سال از همکاری استاد فرشچیان با این پروژه، استاد هفته گذشته با حضور در کارگاه ساخت ضریح جدید حضرت عبدالعظیم علیه السلام ، در جریان روند کار قرار گرفت و از کارگاه بازدید کرد. بازدیدی که پس از ایام مسلیمه و در آستانه ماه محرم الحرام انجام شد.
رضایت استاد
استاد فرشچیان با اظهار رضایت از روند ساخت ضریح جدید حضرت عبدالعظیم حسنی علیه السلام به خبرنگار میزان می‌گوید: این کار به یاری الهی و خود سیدالکریم علیه السلام یکی از شاهکار‌های بزرگ ماندنی و مثال زدنی هنر ایرانی- اسلامی خواهد بود که خوشبختانه در آن اساتید دلسوزی، چون استاد اسدی و مهندس بهزادی با روحیه و عشق فراوان در حال هنرنمایی هستند و با جان و دل کار می‌کنند که تحسین بر انگیز است.
زیبایی خاص
وی می‌افزاید: در طراحی ضریح حضرت عبدالعظیم علیه السلام در غرفه وسط درخت سروی قرار دارد که بالای آن نوشته مزار عبدالعظیم ، در ضریح‌های قبلی نبوده است. در تمام ضریح‌های ساخته شده در قسمت پایین ضریح که به آن «پاساری» می‌گویند صاف است، اما من نقش دادم. پایین ضریح را زوار نمیبینند، اما من نقشی دادم که نذورات را منعکس نـمی‌کند و زیبایی خاصی دارد.
ارتباط بهتر
استاد فرشچیان می‌گوید: هدف اصلی از ساخت ضریح‌ها با این قلم زنی، نقره کاری و مهارت که اسماء خدا و ائمه اطهار بر روی آن‌ها حک می‌شود کمک به ارتباط بهتر انسان با معبود خود است هدف ایجاد یک حالت معنوی و قلبی دربرقراری رابطه بین انسان و خدای خود است. تا بیننده خودش را به خدا نزدیک کند. این کشش و رابطه بین انسان و خداست که برقرار می‌شود و گرنه نقره و سنگ و طلا بهانه است.
پاسخ به شبهه
استاد فرشچیان در رابطه با یکی از شبهاتی که ایجاد می‌کنند که وقتی مردم نیازمند هستند چه نیازی به هزینه برای ساخت اینگونه ضریح ها هست، می‌گوید: کمک به فقرا با ساخت ضریح هیچ منافاتی ندارد. بیان این مطالب از عدم آگاهی و مطالعه است. در تمام مذاهب دنیا حتی ژاپن و حتی در کلیسا‌های اروپا این قبیل کار‌ها انجام شده چراکه خواسته اند برای دین خودشان خدمتی کرده باشند. خود این کار اشتغال ایجاد می‌کند و در ثانی یک پدیده ماندگار هنری به وجود می‌آید که موجب افتخار و اصالت فرهنگ اصیل ایرانی – اسلامی است.
نور دانش
وی درباره فعالیتش در خارج از کشور نیز می‌گوید: ما در شهری در ایالت نیوجرسی آمریکا، مرکزی به عنوان «نور دانش» داریم که قسمت بالای آن در گذشته کلیسا بوده و اکنون مکانی برای سخنرانی است و قسمت پایین آن نیز مسجد است.
هنر اسلامی
البته استاد فرشچیان به وضعیت «هنر اسلامی» هم اشاره می‌کند و می‌گوید: متاسفانه روی آوردن به دیدن فیلم‌های ترکیه‌ای بسیار بد آموزی دارد. باید برنامه‌های جذاب تهیه شود و به هنرمندان توجه کنند. وضعیت هنر اسلامی باید بهتر از این باشد. وقتی درباره چین و ژاپن و خاور دور مطالعه کنیم به عِرق آن‌ها به هنرشان پی می‌بریم، اما متاسفانه ما توجه شایسته را نداریم.
سریع و صریح
وقتی از استاد- که مطلبی از آیت الله طالقانی نقل کرده است - می‌پرسم اهل سیاست هم هستید؟ سریع و صریح می‌گوید: اصلا.
دعا برای همه و آرزوی در پناه خداوند بودن مملکت، آخرین جمله استاد محمود فرشچیان در گفتگو با خبرنگار در حاشیه بازدید از روند ساخت ضریح جدید حضرت عبالعظیم علیه السلام بود.
جسم و روح
مهندس بهزادی به حضور دائمی و فارغ از جسم استاد فرشچیان در کارگاه ساخت ضریح جدید حضرت عبدالعظیم علیه السلام اشاره می‌کند و می‌گوید: ما تمام جزییات را برای استاد می‌فرستیم. اینکه استاد می‌گویند پس از یک سال، امروز جسمشان در اینجا حضور یافته و دائما روحشان اینجاست واقعیت است چراکه ما نیز چنین تصوری داریم. هیچ وقت عدم حضور استاد را حس نکردیم و و دائم در تماس هستیم. همیشه فیلم و تصاویر برای ایشان ارسال و یا طرح برایمان ارسال می‌شود و نظرات را می‌گیریم. خوشبختانه نسبت به کار‌های گذشته این رابطه بسیار قوی‌تر است.
میـزبانی رسمی
مهندس در پایان ابراز امیدواری می‌کند تا سال ۱۳۹۹ ضریح جدید حضرت عبدالعظیم علیه السلام رسما میزبانی از زائران کربلای ایران را آغاز کند.
نذورات و هدایای نقدی و غیر نقدی
زائرین، بانیان و مومنان نیکوکار می‌توانند جهت مشارکت در ساخت ضریح جدید حضرت عبدالعظیم علیه السلام کمک‌های نقدی خود را به حساب شماره ۰۲۱۶۷۶۶۱۳۴۰۰۱ و یا شماره کارت ۶۰۳۷۹۹۱۸۹۹۵۱۵۳۹۳ نزد بانک ملی ایران واریز و یا ضمن مراجعه به دفاتر نذورات آستان مقدس در صحن‌ها و رواق‌های این بارگاه ملکوتی نذورات و هدایای نقدی و غیرنقدی خود را پرداخت نمایند.
همچنین جهت کسب اطلاعات بیشتر می‌توانند ضمن تماس با شماره تلفن ۵۵۹۳۸۰۰۹، از طریق مراجعه به پایگاه اطلاع رسانی آستان مقدس و اداره نذورات و هدایای مردمی نیز به نشانی www.abdolazim.com و www.nozoorat.com اقدام نمایند.
منابع:
1. مشاهدات عینی خبرنگار
2. آرشیو گزارش‌های پیشین
3. کتاب حکمت‌نامه حضرت عبدالعظیم علیه السلام - محمد محمدی‌ری‌شهری
4. مصاحبه با استاد محمود فرشچیان
5. مصاحبه با مهندس بهزادی
تصاویر کامل بازدید استاد فرشچیان از روند ساخت ضریح جدید حضرت عبدالعظیم(ع)