نوحه‌های امروز فاقد عناصر لازم نوحه‌سرایی است
به گزارش گروه فرهنگی به نقل از پایگاه خبری حوزه هنری، روز گذشته مهدی امین‌فروغی، نویسنده و پژوهشگر، در هشتمین نشست از سلسله نشست‌های پژوهشی هنر و ادبیات دینی به بررسی و تحلیل «تحولات نوحه‌سرایی در دوران معاصر» در سالن اوستای حوزه هنری پرداخت.
هشتمین نشست از سلسله نشست‌های پژوهشی هنر و ادبیات دینی به همت دفتر ادبیات و هنر عاشورایی حوزه هنری با عنوان بررسی و تحلیل «تحولات نوحه‌سرایی در دوران معاصر» و استقبال علاقه‌مندان برگزار شد.
امین‌فروغی در ابتدای این نشست با تاکید بر اهمیت نوحه در بین شیعیان گفت: تاثیرگذارترین و غنی‌ترین شعائر حسینی در گذشته نوحه‌ها و مدیحه‌ها بودند. نوحه‌هایی که خوانده می‌شد شاکله ما را در مذهب شیعه شکل می‌داد.
وی افزود: واژه نوحه به لحاظ لغوی معنای گریه، زاری و مویه کردن برای کسی است. اما به معنای گریه و زاری بدون نگاه حماسی نیست. نوحه اصولا کاری حماسی است؛ زیرا در آن حرکت و انرژی وجود دارد. حرکتی که در میان جمعی شکل می‌گیرد. جمعیت همراه با نوحه شکوه و بزرگی به آن می‌بخشد.
امین‌فروغی با اشاره به یکی از خطبه‌های امام سجاد(ع) ادامه داد: نوحه در ادبیات غنایی ما وجود دارد. نوحه از ابتدای ورود به ادبیات ما از مرثیه جدا نبوده و به همراه آن ارائه شده است. گواه این مطلب خطبه امام سجاد علیه السلام در مسجد شام است. یکی از حساس ترین سخنان امام سجاد علیه السلام که تحولی عظیم در بینش مردم نسبت به امویان ایجاد کرد و معادلات یزید را بر هم زد و خط مشی او را نسبت به اهل بیت علیهم السلام کاملاً تغییر داد خطبه‌ای است که آن حضرت در جمع مردم و رجال سیاسی و دینی شام ایراد کردند. این خطبه که در مسجد شام بیان شد، اوج موفقیت امام سجاد علیه السلام در ابلاغ رسالت و تبلیغ عاشورا و تداوم خط شهدای کربلا است.
وی افزود: در این مجلس یزید ملعون به یکی از خطیبان درگاهش دستور داد تا به مذمت علی علیه‌السلام و اولادش و به توجیه و تمجید فجایع عاشورا اقدام کند. خطیب پس از اینکه بر فراز منبر رفت و حمد و ثنای خداوند را به جای آورد، فوق‌العاده از حضرت علی(ع) و امام حسین(ع) غیبت و بدگویی کرد و نسبت به بزرگداشت معاویه و یزید سخنانی طولانی گفت و آن ها را به هر عمل نیکویی نسبت داد. در این حال امام سجاد(ع) بر آن خطیب فریاد زد و فرمود: «ای خطیب، وای بر تو! رضایت مخلوق را به وسیله غضب خالق خریدی. اینک جایگاه خود را در آتش شعله ور دوزخ آماده بنگر و خود را برای آنجا آماده ساز!»
امین‌فروغی در ادامه گفت: سپس امام سجاد(ع) در خطبه‌ای با لحنی حماسی فرمودند «ای مردم! خداوند به ما شش خصلت عطا فرموده و ما را به هفت ویژگی بر دیگران فضیلت بخشیده است، به ما ارزانی داشت علم، بردباری، سخاوت، فصاحت، شجاعت و محبت در قلوب مؤمنین را، و ما را بر دیگران برتری داد به اینکه پیامبر بزرگ اسلام، صدیق یعنی امیر المؤمنین علی علیه السلام، جعفر طیار، شیر خدا و شیر رسول خدا صلی الله علیه و آله یعنی حمزه سید‌الشهدا، و امام حسن و امام حسین علیه السلام دو فرزند بزرگوار رسول اکرم صلی الله علیه و آله را از ما قرار داد. ایشان با این معرفی کوتاه، هر کس مرا شناخت که شناخت، و برای آنان که مرا نشناختند با معرفی پدران و خاندانم خود را به آنان می‌شناسانم.
ای مردم! من فرزند مکه و منایم، من فرزند زمزم و صفایم، من فرزند کسی هستم که حجر الاسود را با ردای خود حمل و در جای خود نصب فرمود، من فرزند بهترین طواف و سعی کنندگانم، من فرزند بهترین حج کنندگان و تلبیه گویان هستم، من فرزند آنم که بر براق سوار شد، من فرزند پیامبری هستم که در یک شب از مسجد الحرام به مسجد الاقصی سیر کرد، من فرزند آنم که جبرئیل او را به سدرة المنتهی برد و به مقام قرب ربوبی و نزدیک ترین جایگاه مقام باری تعالی رسید، من فرزند آنم که با ملائکه آسمان نماز گزارد، من فرزند آن پیامبرم که پروردگار بزرگ به او وحی کرد، من فرزند محمد مصطفی و علی مرتضایم، من فرزند کسی هستم که بینی گردنکشان را به خاک مالید تا به کلمه توحید اقرار کردند.
امین‌فروغی در ادامه خطبه امام (ع) گفت: امام سجاد(ع) پس از این سخنان گفت «من فرزند فاطمه زهرا بانوی بانوان جهانم.»
امین‌فروغی با بیان ادامه سخنان امام(ع) در این خطبه افزود: حضرت سجاد علیه السلام آنقدر به این حماسه مفاخره آمیز ادامه داد تا اینکه صدای مردم به ضجه و گریه بلند شد. چون یزید ترسید مبادا فتنه بپا شود لذا دستور داد تا مؤذن شروع به اذان کرد و سخن امام سجاد را قطع نمود. این مطلب نوحه و مرثیه‌ای حماسی است که هر کس شنونده آن باشد هیچ‌گاه فراموش نخواهد کرد.
وی با اشاره به روایتی از امام صادق(ع) افزود: همچنین عبدی کوفی شاعر نوحه سرایی مورد تایید امام صادق(ع) است که می‌توانیم برای تشخیص شعر خوب و درست در نوحه سرایی مورد استفاده قرار دهیم.
امین‌فروغی گفت: سفیان بن مصعب عبدی کوفی نیز یکی از شاعران ممتاز از نظر فنی است به طوری که سید حمیری درباره شعر او گفته است که شعر عبدی از نظر فنی از شعر او بالاتر است. از لحاظ فکری نیز امام صادق (ع) درباره ی او فرموده است: «یا مَعشَرَ الشّیعَةِ!... عَلِّمُوا أولادِکُم شِعرَ العَبدی فَإنَّهُ عَلی دینِ اللهِ» ای گروه شیعه! شعر عبدی را به فرزندانتان بیاموزید چرا که او بر آیین خداست. همچنین روایت شده که این شاعر اشعار خود را در محضر امام صادق (ع) می‌سرود و امام (ع) از افراد خانواده‌اش می‌خواست تا از پشت پرده به اشعار او گوش دهند زیرا احادیث معصومین (ع) را به شعر درمی‌آورد و از آیات قرآن به صورت صنعت تضمین و اقتباس استفاده می‌کرد.
امین‌فروغی ادامه داد: این تشویق امام صادق(ع) در یاد دادن شعر عبدی به فرزندان، بزرگ ترین تشویق و الگو دهی است برای شاعران و ادیبان در به کارگیری ادبیات متعهد زیرا شعر عبدی علاوه بر داشتن عناصر فنی، مملو از فضایل اهل بیت (ع) است و این نشانه ی اهمیت امام (ع) بر ادبیات متعهد و واقف بودن بر تأثیر سریع یک عمل ادبی متعهد در جان ها و نفوس است چرا که سخن از خدا، نماز و فضایل ائمه (ع) برای همه ی انسان ها مخصوصا کودکان اگر به صورت یک عمل ادبی در قالب شعر، داستان و... درآید تأثیرگذارتر می شود و در اعماق دل انسان ها نفوذ می کند.
وی با اشاره به حضرت ام‌البنین(س) گفت: شعرای نامبرده از یک سو و اشعار حضرت ام‌البنین(س) از سوی دیگر می‌تواند به عنوان الگوی شعری مدیحه سرایی، نوحه و مرثیه قرار گیرد. حضرت ام‌البنین(س) همسر امام اول شیعیان، علی بن ابی طالب و دختر حزام بن خال است. پس از درگذشت فاطمه زهرا، علی(ع) با معرفی برادرش عقیل با «فاطمه بنت حزام» معروف به‌ام البنین(س) ازدواج کرد. او را بخاطر داشتن چهار پسر به نام‌های عباس، عبدالله، جعفر و عثمان، ام‌البنین، یعنی مادر پسران، خواندند. هر چهار فرزند ایشان در کربلا کشته شدند.
امین‌فروغی افزود: ام البنین(س) در واقعه کربلا حضور نداشت. هنگامی که کاروان اسیران کربلا وارد مدینه شد، شخصی خبر شهادت فرزندانش را به او داد؛ اما او گفت : «از حسین(ع) برایم بگویید.» ام‌البنین(س) وقتی خبر شهادت چهار فرزندش و امام حسین را شنید، گفت: «ای کاش فرزندانم و تمامی آنچه در زمین است فدای حسین می‌شد و او زنده می‌ماند.» این سخنِ او را دلیل اخلاص کامل او به اهل بیت و امام حسین(ع) دانسته‌اند.
این نویسنده و پژوهشگر افزود: ام البنین پس از باخبر شدن از شهادت فرزندانش، هر روز با نوه‌اش عبیدالله فرزند حضرت عباس(ع) به قبرستان بقیع می‌رفت و در آنجا اشعاری که خود سروده بود، می‌خواند و می‌گریست. اهل مدینه گرد ایشان جمع می‌شدند و با او در گریستن همنوا می‌شدند. حتی گفته‌اند مروان بن حکم با آن همه قساوت نیز با آنان همراه می‌شد.
وی در ادامه گفت: ام البنین را ادیب و شاعری فصیح و اهل فضل و دانش دانسته‌اند که در رثای حضرت عباس(ع) این اشعار را سروده بود و می‌خواند:
یا من رَاَی العباس کرّ / علی جماهیر النقد
و وراه من ابـنـاء حیدر / کل لیث ذی لبد
انبئّت اَنّ ابنی اصیب / براسه مقطوع ید
ویلی علی شبلی اما / ل براسه ضرب العمد
لو کان سیفک فی ید / یک لما دنا منه احد
امین‌فروغی افزود: ایشان در این شعر می‌فرمایند: «ای کسی که عباس را دیدی که بر دشمن حمله می‌کرد و فرزندان حضرت علی(ع) پشت سر او بودند. می‌گویند دست فرزندم قطع شده و بر سرش عمود فرود آمده. اگر شمشیرت را در دست داشتی کسی به تو نزدیک نمی‌شد.»
وی ادامه داد: از آن روزگاران نوحه‌سرایی آغاز و تا کنون ادامه داشته است. اما شکل حرفه‌ای و ویژه آن در زبان و ادبیات فارسی به قرن چهارم قمری مربوط می‌شود.چرا که حاکمان وقت تا قرن چهارم با آن مخالف بوده و به شدت سرکوب می‌کردند. به گونه‌ای که هیچ‌کس حتی جرئت نوحه خواندن در دل را هم نداشت. حتی بعد از قرن چهارم هم شعرا و ادیبان فارسی‌زبان به تلمیح سخن از ائمه می‌گفتند. تا اینکه محتشم کاشانی در قرن 10 تحولی در آن ایجاد کرد.
امین‌فروغی با اشاره به اولین شاعر نوحه سرا در ایران گفت: خلق اشعار نغز و بدیع توسط شاعران ایرانی موجب ترویج نوحه و مرثیه خوانی در قدیم شد. ظاهراً یکی از قدیمی ترین اشعاری که برای نوحه به زبان فارسی نوشته شده از شاعری به نام «سیف فَرغانی» است. وی از شاعران معاصر ایلخانان است. ظاهراً وی اهل آسیای صغیر است. سروده او چنین آغاز می‌شود:
ای قوم دراین عزا بگریید!
برکشته کربلا بگریید!
با این دل مرده خنده تا چند؟
امروز در این عزا بگریید!»
وی در ادامه گفت: در قدیم برای نوحه‌خوانی از اشعار پرمحتوا با بیان حماسی-عاشقانه و صفات حمیده، که شأن امام معصوم و یاران او را به خوبی بیان می‌داشت، استفاده می‌کردند و در شرایط مختلف، دستگاه‌ها و گوشه‌های متفاوت را به کار می‌گرفتند. درکل از قالب‌های دارای ضرب آهنگ برای نوحه استفاده می‌کردند. تا اینکه شاعری با عنوان «یغما جندقی» تحولی در نوحه و مدیحه ایجاد کرد. آنچنان که تمامی شعرای نوحه سرای زمان خود را متاثر و متحول ساخت.
امین‌فروغی در ادامه گفت: جندقی در یکی از اشعار خود بیت معروفی دارد که می‌گوید: «نی همین در چار ارکان شش جهت ماتم به پاست / کی رواست؟ / سرنگون گردی فلک!»
امین‌فروغی در ادامه با تعریف حماسه و اشاره به انواع آن گفت: دلاورمردی‌ها و شجاعت‌های ائمه اطهار به ویژه در واقعه عاشورا حوزه حماسی را در بر دارد. در نتیجه باید اشعار سروده شده برای مداحی و مرثیه سرایی به شجاعت‌هایی که در راس آن فضائل اخلاقی و سیره و سبک زندگی ائمه است توجه داشته باشد. برای مثال در زندگی پیامبر داستان معروفی است که شخصی هر روز به دلیل جهالت موجب آزار ایشان می‌شد و پس از اینکه آن شخص بیمار و رنجور شد پیامبر برای عیادت ایشان قدم پیش نهادند و با این کار بزرگواری خود را نشان دادند. این کار پیامبر باعث ایمان آوردن شخص نادان به خداوند یکتا و آن حضرت(ص) شد. باید برای مدیحه سرایی به این مسائل دقت کنیم.
وی افزود: نگاه حماسی شعرا در سرودن شعر مرثیه و نوحه بسیار مهم است. نمونه یک شعر حماسی جمله معروف «والله ما رأيت الا جميلاً» از سوی حضرت زینب(س) است.
امین‌فروغی با قرائت چند نمونه از نوحه‌های قدیمی و چند نمونه از نوحه‌های امروزی آن ها را با هم مقایسه کرد و گفت: نوحه‌های قدیمی بسیار قدرتمند‌تر سروده می‌شدند. متاسفانه نوحه‌های امروزی از عدم عناصر لازم شعری و حماسی رنج می‌برند. بیشتر اشعاری که امروزه به عنوان نوحه خوانده می‌شود به دور از بزرگواری‌های اخلاقی و سیره زندگی ائمه است. همچنین نوحه‌های امروزی از نظر موسیقایی شعری و محتوا بهره نمی‌برند و تنها به نوعی جنون شباهت دارند.
امین‌فروغی با خواندن بخشی از شعر معروفی به عنوان یک نوحه درست و اصوی که پایبند به قواعد ارزشی و رعایت وقار اهل بیت (ع) است به سخنان خود پایان داد:
شب وصل است و تبِ دلبری جانان است
ساغر وصل لبالب به لب مستان است
در نظر بازیشان اهل نظر حیران است
گوئیا مشعله از بامِ فلک ریزان است
چشم جادوی سحر زین شب و تب گریان است
امشبی را شه دین در حرمش مهمان است
ظهر فردا بدنش زیر سم اسبان است
مکن ای صبح طلوع، مکن ای صبح طلوع، یارب این بوی خوش از روضه جان می‌آید؟