توسعه پایدار گیاهان دارویی و چالش های پیش رو در بازار ایران

به گزارش گروه اقتصاد ، گیاهان دارویی از دیرباز مورد توجه انسان قرار گرفته است. این گیاهان قرن های متمادی تنها وسیله درمان بیماری های انسان بوده و از حداقل ضرر و زیان برخوردار است.

امروزه مزایای فراوان گیاهان دارویی و ضرر و زیان محدود آن نسبت به داروهای شیمیایی موجب توجه و مصرف بیشتر این گیاهان در جوامع مختلف شده است. در رابطه با گیاهان دارویی امری که باید به آن توجه داشت توسعه پایدار این گیاهان است.

گیاهان دارویی به عنوان یک منبع خدادادی باید مورد توجه قرار گیرد و علاوه بر توجه ویژه، باید در جهت حفظ و گسترش آن اهتمام لازم صورت پذیرد. به همین علل اهمیت دادن به توسعه پایدار گیاهان دارویی امری ضروری است.

توسعه پایدار فرایندی است که طی آن مردم یک کشور نیازهای خود را تأمین می کنند و سطح زندگی خود را ارتقا می بخشند، بی آنکه از منابعی که به نسل های آینده تعلق دارد، مصرف کنند و سرمایه های آتی را برای تأمین خواست های آنی هدر دهند. برای دستیابی به توسعه پایدار گیاهان دارویی در ایران، نیازمند بررسی چالش های این عرصه هستیم.

امروزه دستيابی به توسعه پايدار از اهداف مهم كشاورزی به ويژه در مناطق خشك و نيمه خشك به حساب می آيد. استفاده از گياهان دارويی با توجه به ظرفيت های اقليمی خاص ايران، يكی از راه های دستيابی به توسعه پايدار خواهد بود.

با نظری اجمالی به فرهنگ مصرف گیاهان دارویی در ایران، متوجه میراث گرانقدر شناسایی و مصرف این گیاهان در طب غنی سنتی ایران می شویم. از طرفی فلات وسیع ایران در قسمت های مختلف از اقالیم و محیط های گوناگون برخوردار است.

گياهان دارويی يكی از منابع بسيار ارزشمند در گستره وسيع منابع طبيعی ايران هستند كه در صورت شناخت علمی، كشت، توسعه و بهره برداری صحيح می توانند نقش مهمی در سلامت جامعه، اشتغال زايی و صادرات غيرنفتی داشته باشند.

در سال های اخير، تلاش های فراوانی برای شناخت همه جانبه گياهان دارويی از نظر نوع گياهان و پراكنش آن ها در ايران، شرايط اكولوژيك، استفاده های دارويی، استخراج، تجزيه، شناسايی مواد مؤثره، كشت و اهلی كردن، اصلاح گونه های مهم، بررسی روش های نوين در افزايش مواد مؤثره و مطالعه اثرات دارويی آن­ها صورت گرفته است.

اما باید گفت این تلاش ها برای دستیابی و تثبیت جایگاه گیاهان دارویی ایران کافی نبوده و در این رابطه نیاز به سیاست گذاری، تحقیقات و پژوهش بیشتری داریم. برای کسب موفقیت و دستیابی به توسعه پایدار گیاهان دارویی در ایران، نیازمند بررسی چالش ها و فرصت های این عرصه هستیم.

وضعیت گیاهان دارویی در ایران و جهان

طبق گزارش سازمان خواربار جهانی، ارزش تجارت جهانی گياهان دارويی كه در حال حاضر حدود صد میلیارد دلار در سال است، در سال ۲۰۵۰ ميلادی به رقم پنج تريليون دلار خواهد رسيد. كشور ايران در حال حاضر تنها ۶۰ تا ۹۰ ميليون دلار از تجارت جهانی گياهان دارويی را به خود اختصاص داده است.

به دلیل وجود شرایط اقلیمی، ایران یکی از ذخیره ­گاه­ها و رویشگاه­های اصلی گیاهان دارویی در جهان می باشد به طوری که حدود ۱۰۰۰۰-۸۰۰۰ گونه گیاهی و ۱۵۰۰-۱۴۰۰ گونه دارویی معادل گونه های گیاهی کل اروپا را داراست ولی متأسفانه سهم پایینی معادل ۲% در تجارت گیاهان دارویی دارد 

گیاهان دارویی و چالش های پیش رو

در ایران چالش های زیادی پیشروی تولید، شناخت و مصرف گیاهان دارویی قرار دارد که از جمله این چالش ها می توان به موارد زیر اشاره کرد.

بی اطلاعی از درخواست بازارهای جهانی از محصولات گیاهان دارویی
نبود آموزش صحیح کشت انبوه گیاهان دارویی
نبود آموزش صحیح برداشت و حفظ گیاهان دارویی
عدم آموزش تجویز گیاهان دارویی به پزشکان و متخصصین مربوطه
عدم حمایت یارانه ای دولت از مصرف گیاهان دارویی و داروهای گیاهی
نبود تبلیغات صحیح و مناسب در جهت هدایت مردم به مصرف این محصولات.
یکی دیگر از چالش های قابل توجه در مورد گیاهان داروی تعدد دستگاه­ها و ارگان­های مرتبط با موضوع گیاهان دارویی است ]۹[. محدودیت توسعه سطح زیر کشت و عملکرد گیاهان دارویی در عرصه های طبیعی، زراعی، عرصه های دیم معمولی و دیم کم بازده از دیگر چالش ها می باشد.

همچنین گیاهان وحشی بر خلاف گیاهان مزرعه در محدوده­های جغرافیایی گسترده ای یافت می شوند و جمع آوری و دسترسی به آن ها به فرض بعید که قابل تجویز باشند از نظر اقتصادی مقرون به صرفه نیستند و استفاده از رویشگاه­های وحشی جوابگوی صنایع داروسازی نخواهد بود و چنین استفاده انبوه از گیاهان طبیعت مسلماً موجبات نابودی آنان را فراهم خواهد ساخت، از این رو، باید نسبت به کشت این گیاهان در سطوح زراعی و امثال آن ها اقدام نمود.

چالش دیگر آن است که گیاهان دارویی از جمله محصولات کشاورزی می باشند که در حوزه مطالعه اقتصادی کمتر ظهور کرده اند و توجه کمی به آن ­ها شده است. البته عدم دسترسی راحت به اطلاعات مورد نیاز خود عامل بازدارنده این امر بوده است.

در ایران فرآوری مناسب گیاهان­ دارویی و استخراج ماده مؤثر آن که موجب ایجاد ارزش افزوده بالا می­گردد، کمتر مورد توجه قرار گرفته است. هرچند که در سال­های اخیر تلاش­های در رفع این مسئله صورت گرفته است. عدم توجه به فرآوری مناسب گیاهان دارویی در درون کشور موجب شده است تا کشور آلمان با واردات گیاهان دارویی از ایران و سپس انجام فرآیند تکمیلی بر گیاهان دارویی، آن­ها را به کشورهایی مانند فرانسه، سوئیس و آمریکا صادر کند.

همچنین ورود گیاهان دارویی خارجی به بازار کشور در حالی که مشابه آن از لحاظ نوع و خواص گیاه در درون کشور وجود دارد، موجب آسیب دیدن بازار داخلی گیاهان دارویی می شود. کمبود مراکز و آزمایشگاه های تحقیقات گیاهان دارویی، هزینه گمرکی صدور گیاهان دارویی، صدور پروانه بهره برداری از مراتع برای چرای دام و… از دیگر چالش­های توسعه پایدار گیاهان دارویی در ایران هستند.

برداشت بی­رویه گیاهان دارویی از طبیعت نیز علاوه بر آنکه به پایداری محیط زیست آسیب وارد می­کند موجب می­شود تا گیاهان دارویی به عنوان ذخایر ژنتیکی گونه های گیاهی در دسترس بشر مورد تهدید قرار گیرد و دسترسی نسل ­های آینده را به گونه های گیاهان دارویی با محدودیت همراه سازد. این چالش حتی می تواند به انقراض گونه های گیاهی در مناطق مختلف منجر گردد.

توجه به این چالش ها و تلاش برای رفع آن می تواند زمینه توسعه ی پایدار گیاهان دارویی را فراهم کند. در بستر توسعه پایدار گیاهان دارویی است که می توان به میزان بیشتر سلامت نسل های کنونی و آتی بشر را تأمین نمود.

 علیرضا رحیمی

کارشناس کشاورزی