راه‌حل بحران آب و غذا به شیوه حکمرانی خوب
به گزارش گروه اقتصاد ، در ادبیات موضوع توسعه کشاورزی پایدار، سیستمی است که ضمن مدیریت صحیح و استفاده از منابع برای تأمین نیازهای غذایی بشر، کیفیت محیط‌زیست و ذخایر منابع طبیعی را افزایش می‌دهد. این سیستم ازنظر اقتصادی پویا بوده و موادغذایی حاصل از آن، اثر سوء بر زندگی بشر ندارد و در حفظ و مراقبت از منابع برای نسل‌های آینده نیز کوشش شده است. ازنظر سازمان خواربار و کشاورزی ملل‌متحد (فائو)، توسعه پایدار کشاورزی، الگویی از توسعه است که از زمین، آب و منابع ژنتیکی گیاهی و جانوری حفاظت کند؛ ازلحاظ زیست‌محیطی بدون تخریب، ازنظر فنی مناسب و به‌جا، ازنظر اقتصادی معقول و معتبر و ازنظر اجتماعی مقبول باشد.
در میان اهداف توسعه پایدار جهان، اهدافی همانند پایان‌دادن به فقر شدید و گرسنگی، دستیابی به‌سلامت و تندرستی در تمام سنین، بهبود سیستم‌های کشاورزی و افزایش رفاه روستایی، محدود کردن تغییرات آب‌وهوایی ناشی از مداخله‌بشر و اطمینان از انرژی‌پایدار، ارائه خدمات اکوسیستم امن و تنوع‌زیستی، حصول‌اطمینان از مدیریت بهینه از آب و دیگر منابع طبیعی و تبدیل حکمرانی بد (Bad governance)به حکمرانی خوب (Good governance) برای توسعه پایدار ازجمله مهم‌ترین اهداف و شاخص‌های مرتبط با کشاورزی است.
در این میان ملاحظه می‌شود که آب و مدیریت بهینه آن از اهداف مهم توسعه پایدار کشاورزی است. رویدادهای سال‌های اخیر در مورد آب، حاکی از بحرانی‌ترین شدن شرایط موجود همچون خشک شدن دریاچه‌ها و تالاب‌ها، کاهش ذخایر منابع آبی، کاهش بارندگی و ادامه خشک‌سالی و به خطر افتادن حیات جانوری، گیاهی و انسانی است.
خشک‌سالی و کم‌آبی آسیب‌های فراوانی به بخش کشاورزی وارد می‌کند:
1- با کاهش منابع آبی امکان تولید بسیاری از محصولات باغی و زراعی محدود می‌شود که کاهش تولید این محصولات نیازمند واردات و وابستگی به خارج کشور برای تأمین نیازهای جامعه (تقاضای نهایی مصرف‌کنندگان و تقاضای واسطه‌ای صنایع فرآوری) است.
2-بر بخش دام‌پروری از طریق کاهش علوفه و افزایش قیمت آن و بالا رفتن هزینه تمام‌شده و کاهش سودآوری و درنتیجه کاهش تولید و افزایش قیمت شیر و فرآورده‌ای لبنی و گوشت و تخم‌مرغ و سایر محصولات می‌شود. به‌عبارت‌دیگر مؤلفه‌های امنیت غذایی دسترسی و توانایی اقتصادی خرید را دچار بحران می‌سازد. علاوه بر این وابستگی به واردات را برای تأمین نیازهای جامعه (تقاضای نهایی مصرف‌کنندگان و تقاضای واسطه‌ای صنایع فرآوری) باعث می‌شود.
3-بر بخش شیلات از طریق کاهش آب رودخانه‌ها برای استخرهای پرورش ماهی و آلودگی آب و محیط‌زیست و افزایش ریسک بیماری باعث کاهش تولید و افزایش قیمت محصولات شیلاتی خواهد شد و امنیت غذایی را مختل می‌سازد.
4- اثر بر جنگل و مراتع و آبخیزداری که باعث خشک‌شدن مراتع و درختان جنگل‌ها، افزایش ریسک آتش‌سوزی و از بین رفتن گونه‌های جانوری و گیاهی و افزایش آسیب‌های زیست‌محیطی ازجمله افزایش آلودگی هوا، فرسایش خاک و سیل‌خیزی می‌گردد. همه اثرات برشمرده بخش کشاورزی را تضعیف نموده و از طرف دیگر امنیت غذایی کشور را به خطر می‌اندازد. در حال حاضر شواهد زیادی بر این مدعا وجود دارد. بسیاری از استان‌های درگیر با خشک‌سالی با مهاجرت روستائیان به شهر مواجه‌اند و برخی مناطق به‌شدت از جمعیت خالی‌شده‌اند. بارها در خبرها شنیده‌ایم که روستاهای استان خالی از سکنه شده‌اند یا برای تأمین شرب جمعیت روستاهای کشور آب با تانکر توزیع می‌شود. طی سال‌های 1385 تا 1390 آمار نشان می‌دهد که تعداد 1377 روستا نیز خالی از سکنه شده است. به‌عبارتی‌دیگر بخشی از کانون‌های انسانی و تولیدی کشور طی 5 سال خالی از سکنه شده است. از طرف دیگر بخش کشاورزی برای فعالیت‌های خود نیازمند آب است. اگر نگاهی به آمار جهانی (فائو) بیندازیم بخش کشاورزی به‌طور میانگین حدود 70 درصد آب مصرفی را به خود اختصاص داده است که این رقم برای کشورهای مختلف متفاوت است به‌طوری‌که برای کشور هند 91 درصد، برزیل 60 درصد، مصر 86 درصد، چین 64.6 درصد است. یعنی تولید در بخش کشاورزی بدون آب امکان‌پذیر نیست؛ البته نه‌تنها بخش کشاورزی بلکه تولیدات صنعتی هم نیازمند آب است. براساس آمار جهانی برای تولید یک‌کیلو نان در حدود 1608 لیتر آب، یک کیلو سیب‌درختی 822 لیتر آب، یک‌کیلو سیب‌زمینی 287 لیتر، یک‌کیلو شکلات 17196 لیتر آب، یک‌کیلو کره 5553 لیتر آب، یک‌کیلو ماکارونی خشک 1849 لیتر آب، یک‌کیلو گوجه‌فرنگی 214 لیتر آب، یک‌کیلو تخم‌مرغ 196 لیتر آب استفاده می‌شود.
در بخش کشاورزی آب‌بری محصولات برحسب شرایط اقلیم و محصول متفاوت بوده و آنچه بیش از همه اهمیت دارد کارایی و بهره‌وری، جلوگیری از هدر رفت آن، ذخیره‌سازی و درست مصرف کردن از موضوعات اساسی است که در بحث مدیریت بهینه آب لازم است دیده شود. برای دستیابی به این اهداف، ارائه پروژه‌های کاربردی و تأمین مالی آن از طریق سرمایه‌گذاری‌های کوتاه‌مدت و بلندمدت نیازمند است. اطلاعات نشان می‌دهد بخشی از تأمین مالی مدیریت آب در بخش کشاورزی توسط دولت و به‌صورت برنامه مدون در طول زمان و مستمر و پایدار برای دستیابی به اهداف مشخص بوده است. به عبارتی سه بازوی توانمند تحقیق کاربردی، منابع مالی به همراه مدیریت خلاق و نوآور لازمه توسعه کمی و کیفی آب، منابع آبی و حفاظت و صیانت از آن برای نسل فعلی و آینده است. در گزارش «حرکت به‌سوی امنیت آب» آمده است که سرمایه‌گذاری سالانه برای آب کشورهای درحال‌توسعه طی دوره 2002 تا 2025 برای آب شرب 13 میلیارد دلار، کشاورزی 40 میلیارد دلار، حفاظت از محیط‌زیست 10 میلیارد دلار برآورد شده است.
اولین توصیه‌های بین‌المللی این است که دولت‌ها به‌طور شفاف استراتژی‌های اولویت‌دار بخش آب را برنامه‌ریزی (با تحقیق و مطالعه علمی) و سپس در فرآیند مدیریت مناسب اجرا نمایند. دوم اینکه سازمان‌های غیردولتی، نهادهای سرمایه‌گذاری، شرکت‌ها و سایر افراد جامعه در اجرای پروژه‌ای آب با دولت مشارکت نموده تا دستیابی به اهداف موردنظر تحقق یابد. به‌عبارت‌دیگر حکمرانی خوب بر مدیریت بخش آب حاکم شود. دولت به همراه مردم (اعم از سازمان‌های غیردولتی، خصوصی و آحاد مردم جامعه) کار آب را پیش ببرد. این نیازمند تعامل ملت با دولت و ایجاد فضای اعتماد و اطمینان است.
نکاتی که باید بدانید:
- ازنظر فائو، توسعه پایدار کشاورزی، الگویی از توسعه است که از زمین، آب و منابع ژنتیکی گیاهی و جانوری حفاظت کند.
-باتوجه به آمار جهانی (فائو) بخش کشاورزی به‌طور میانگین حدود 70 درصد آب مصرفی را به خود اختصاص داده است که این رقم برای کشورهای مختلف متفاوت است.
- در حکمرانی خوب حاکم بر مدیریت آب، دولت به همراه مردم باید کار کند؛ این نیازمند تعامل ملت با دولت و ایجاد فضای اعتماد و اطمینان است.
در این یادداشت مشکلات آب، کشاورزی و امنیت غذایی تبیین می‌شوددر بخش کشاورزی آب‌بری محصولات برحسب شرایط اقلیم و محصول متفاوت بوده و آنچه بیش از همه اهمیت دارد کارایی و بهره‌وری، جلوگیری از هدر رفت آن، ذخیره‌سازی و درست مصرف کردن آب است.در گزارش «حرکت به‌سوی امنیت آب» سرمایه‌گذاری سالانه برای آب در کشورهای درحال‌توسعه در سال‌های 2002 تا 2025 برای آب شرب 13 میلیارد دلار، کشاورزی 40 میلیارد دلار، حفاظت از محیط‌زیست 10 میلیارد دلار برآورد شده است.
فاطمه پاسبان
عضو هیأت علمی پژوهشی مؤسسه برنامه‌ریزی، اقتصاد کشاورزی