خردبودن اراضی کشت چالشی در توسعه کشاورزی پایدار

به گزارش گروه اقتصاد ، کوچک‌بودن اراضی زیر کشت یکی از مسائل مهم بخشی کشاورزی در جهان و ایران است. این مسئله خود چالش‌هایی در دستیابی به اهداف توسعه پایدار؛ هم برای توسعه کشاورزی پایدار و هم توسعه روستایی به همراه دارد. چالش‌های متفاوتی تاکنون از سوي محققان و اندیشمندان مرتبط با توسعه کشاورزی و روستایی پایدار بیان شده که به برخی از آنها اشاره می‌شود.

خردبودن اراضی کشاورزی، بهره‌گیری از تکنولوژی‌های نوین و فناوری‌های جدید در عرصه‌های مختلف را از نظر فنی و اقتصادی دشوار می‌كند که این خود به کاهش عملکرد در واحد سطح و در نتیجه کاهش درآمد کشاورز منجر می‌شود.

از دیدگاه اقتصادی رسیدن به مرز کارایی فنی، تخصیصی و اقتصادی برای مزارع کوچک‌مقیاس بسیار سخت و گاهی غیرممکن است و این موضوع از دو جنبه پیامدهایی برای جامعه به همراه دارد.

١) در شرایط موجود جهانی که جمعیت در حال رشد، شهرنشینی در حال افزایش، تغییر کاربری اراضی برای سکونت جمعیت و صنایع و خدمات ارائه به جمعیت در حال گسترش، تغییرات اقلیم و انتشار گازهای گلخانه‌ای، بحران آب و خاک و بسیاری از عوامل دیگر زنگ خطر و هشدار را برای تأمین غذای سالم برای نسل فعلی و نسل‌های آتی به صدا درآورده است، برای پیشگیری از خطرات پیش‌رو، توجه فوری و عقلایی به وضعیت کشاورزی و کاهش و حل چالش‌های فعلی و پیش‌روی آن ضرورت می‌یابد. نمی‌توان انتظار امنیت غذایی را برای مردم جامعه داشت اما در مقابل آن، برای توسعه پایدار کشاورزی و رفع مشکلات آن برنامه‌ای نداشت.

این نکته با توجه به آمارهای فائو که نشان می‌دهد مزارع کوچک‌مقیاس در سراسر جهان در حال توسعه بوده و تولید زراعی با مقیاس دو یا کمتر از دو هکتار است (در برخی کشورها مقیاس خرد تا ١٠ هکتار هم هست)، چالش جدی‌تری را روبه‌روی بخش کشاورزی قرار می‌دهد. برآورد می‌شود ٥٢٥ میلیون مزارع کوچک‌مقیاس درحال‌حاضر در سراسر جهان وجود دارد.

بیشتر این مزارع در آسیا با ٣٨٨ میلیون مزرعه، ٤٤ میلیون مزرعه در اروپا و فدراسیون روسیه، ٣٣ میلیون مزرعه در آفریقا و پنج میلیون در آمریکاست.اندازه مزارع کوچک‌مقیاس در آسیا و آفریقا در ٥٠ سال گذشته حدود ٢٥ تا ٤٠ درصد کاهش یافته یعنی مزارع کوچک‌تر شده است. فائو برآورد کرده است که این مزارع کوچک عمده تولید و عرضه مواد غذایی را در جهان بر عهده دارند.

به‌عبارتی دیگر مزارع کوچک نقش اساسی در تولید مواد غذایی جهان داشته و حدود ٧٠ درصد مواد غذایی جهان را کشت می‌کنند. بنابراین از جنبه تولید و تأمین مواد غذایی جامعه توجه به کشاورزان کوچک‌مقیاس نه‌تنها ضروری بلکه حیاتی است.

٢) از طرف دیگر عدم توجه به مزاع کوچک‌مقیاس و ارتقای بهره‌وری و سبد درآمدی آنان، این بخش از جمعیت هر کشوری را در بدترین شرایط اقتصادی با کمترین درآمد و بسیار آسیب‌پذیر قرار داده و رفاه اقتصادی آنان به حداقل می‌رسد. این گروه به دلیل درآمد پایین امکان پس‌انداز و سرمایه‌گذاری نداشته و حتی امکان دریافت وام را هم ندارند و هر روز تولید، درآمد و زندگی‌شان در معرض خطر بیشتر قرار می‌گیرد.

براساس مطالعه فائو با عنوان خصوصیات اقتصادی کشاورزان خرده‌پا که در سال ٢٠١٥ منتشر شده، آمده است که در بسیاری از کشورها بیش از ٤٠ درصد کشاورزان خرده‌پا فقیر هستند. به عبارتی کشاورزان کوچک یا خرده‌پا هم تولید‌کننده اصلی مواد غذایی برای جمعیت جهان بوده و هم در فقر زندگی کرده و دسترسی آنان به نهاده‌ها و تکنولوژی و اعتبارات برای افزایش بهره‌وری تولید کم است. همه این نتایج این نکته را گوشزد می‌كند که لازم است به مزارع کوچک توجه شود.

مزارع کوچک‌مقیاس دارای ویژگی‌ها و خصوصیات مختلفی است که مهم‌ترین آنها عبارت‌اند از: تولید کم به دلیل کوچک‌بودن مقیاس و در نتیجه پایین‌بودن درآمد کشاورز، توجه کمتر به تولید بازارمحور، آسیب‌پذیری بیشتر در مقابل مخاطرات و در زنجیره عرضه، عموما اعضای خانواده به‌عنوان نیروی کار هستند، عموما به‌عنوان بخش غیررسمی اقتصاد مطرح می‌شوند (به دلیل نبود حمایت‌های اجتماعی مثل بیمه و بازنشستگی و تأمین اجتماعی) و مقیاس اقتصادی ندارند. در هر کشوری براساس شناخت دقیق و عمیق علمی و کارشناسی از وضعیت موجود مزارع کوچک‌مقیاس از همه ابعاد فنی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و احصاي چالش‌های موجود درصدد برنامه‌ریزی در جهت کاهش مشکلات به‌صورت سیستمی در قالب زنجیره عرضه هر محصول است.

نوع رویکرد نه به صورت جزیره‌ای و تک‌بعدی بلکه تمامی چالش‌ها در درون زنجیره عرضه شناسایی و برای برون‌رفت از مشکلات، راهکارهای مناسب تدوین و اجرا می‌شود.

در این فرایند واکاوی مشکلات و ارائه راهکار با مشارکت همه بازیگران زنجیره عرضه است. به‌کارگیری سازوکارهای تشویقی برای ساماندهی و شکل‌گیری گروه‌های کشاورزی خانوادگی، سرمایه‌گذاری در امور زیربنایی برای آنان، تطبیق تکنولوژی‌‌های جهان با شرایط کشور در ابعاد مزارع کوچک (بومی‌سازی)؛ بازاریابی و برندسازی از جمله راهکارهای تجربه‌شده در جهان برای توسعه مزارع کوچک است.

فاطمه پاسبان

کارشناس کشاورزی