امیدواریم تعامل دانشگاه با قوه قضائیه بیشتر شود/معتقدیم مفروضات دینی باید در ساحت علوم اجتماعی و انسانی ورود کند
به گزارش خبرنگار حقوقی و قضایی آیت الله آملی لاریجانی در سومین همایش علمی بررسی نقش حوزه و دانشگاه در تحول علوم انسانی با موضوع "تحول در علوم انسانی، موفقیت ها و ناکامی ها" که صبح امروز در تالار علامه امینی دانشگاه تهران برگزار شد، تعامل بین حوزه و دانشگاه در تحول علوم انسانی را مهم توصیف کرد.
رئیس قوه قضائیه در زمینه تعامل قوه قضائیه با دانشگاه اظهار داشت: تعامل قوه قضائیه با دانشگاه موضوع وسیعی است و از زمان حضورم درقوه قضائیه، پژوهشگاه این قوه راه اندازی شده است و تقریبا کسانی که در پژوهشگاه همکاری می کنند، اساتید دانشگاه ها و اعضای هیئت علمی دانشگاه های مختلف هستند و همچنین در معاونت های دستگاه قضا از جمله معاونت پیشگیری از وقوع جرم و معاونت فرهنگی این تعامل وجود دارد.
وی افزود: دانشگاه ها ظرفیت بیشتری برای تعامل با قوه قضائیه دارند و امیدواریم این تعامل بیشتر برقرار شود. پژوهشگاه قوه قضائیه بستر مناسبی برای این موضوع است.
رئیس قوه قضائیه یکی از کارهای مهم پژوهشگاه دستگاه قضا را نقد آراء دانست و افزود: در این پژوهشگاه آراء صادره از مراجع قضایی با حذف اسامی شکات و مدعی ها نقد می شود و محل بحث قرار می گیرد. علاوه بر این سایتی برای این کار پیش بینی شده است و در آنجا بصورت برخط این آراء در دسترس قرار می گیرد و فرصتی را برای تعامل ایجاد می نماید.
آیت الله آملی لاریجانی با بیان اینکه موضوع وحدت حوزه و دانشگاه از منظرهای مختلف مورد بحث قرار دارد، تصریح کرد: یافتن موضوعاتی که در دانشگاه و حوزه مورد عنایت باشد، یک بستر مناسب برای ایجاد این وحدت است و تحول علوم انسانی از نظر بنده یکی از موضوعات بسیار اساسی است که مورد توجه حوزه و دانشگاه قرار دارد.
رئیس دستگاه قضا با بیان اینکه گاهی بحث تحول درعلوم انسانی را سیاسی می کنند، ادامه داد: عده ای گمان می کنند بحث تحول در علوم انسانی وعلوم اجتماعی که در جمهوری اسلامی مطرح شده یک بحث سیاسی است؛ حتی آن را به بحث ولایت فقیه چسباندند و ادعا کردند چون علوم سکولار هستند، حکومت نمی خواهد این علوم حاکم شوند و گفتند به همین خاطر است که موضوع تحول در علوم انسانی مطرح شده است.
وی ادامه داد: بعضی ها پس از اینکه بنده چندین بار در رابطه با تحول در علوم انسانی صحبت کردم، بلافاصله فکر کردند که چون رئیس قوه قضائیه در مورد علوم انسانی بحث کرده، پس علوم انسانی را نفی می کند. حتی یکی از اساتیدی که از آلمان قرار بود برای روز جهانی فلسفه به ایران بیاید، حضورش را در این جلسه لغو کرد و گفت که ایران بر علیه علوم انسانی کار می کند.
رئیس دستگاه قضا با رد هر دوی این ادعاها بحث علوم انسانی و تحول آن را یک بحث واقعی دانست و با اشاره به مجاری این تحول اظهار کرد: بحث تحول در علوم انسانی برای ما که یک حکومت دینی داریم و متدین هستیم، یک بحث واقعی است؛ نه برای تایید حکومت دینی، بلکه انسانهای متدین فی حده ذاته با این مسئله مواجه هستند؛ کما اینکه افراد غیر متدین نیز با این مسئله مواجه هستند.
آیت الله آملی لاریجانی با بیان اینکه بحث تحول در علوم انسانی یک بحث دشوار و اجرای آن دشوارتر است، گفت: هم یافتن مجاری این تحول و هم در مقام عمل بحث تحول در علوم انسانی دشوار است و کار آسانی نیست و یکی از مواردی است که وحدت حوزه و دانشگاه را بسیار می طلبد. باید دانشگاه ها پا به عرصه بگذارند و حوزه ها نیز به این موضوع ورود کنند. بدون شرکت حوزه و دانشگاه نمی توانیم چنین تحولی داشته باشیم و باید بتوانیم با همکاری این دو گروه، مسئله تحول در علوم انسانی را ترسیم و محقق کنیم.
وی با بیان اینکه برخی می گویند اصل مسئله تحول در علوم انسانی ناممکن است، افزود: ما معتقدیم که پیش زمینه های دینی و مفروضات دینی باید در ساحت علوم اجتماعی و انسانی ورود کند؛ ولی آنها معتقدند که این موضوع ناممکن است؛ چون امکان ندارد ساحت علم را دینی و ارزشی کرد و صحبت از عدم امکان می کنند.
عضو مجلس خبرگان رهبری گفت: اینکه علم چیست و چه ساختاری دارد، برای ما بحث بسیار مهمی است. حتی بحث‌های مهمی مطرح شده که آیا برخی علوم انسانی علم هستند؟ مثلا خیلی از فیلسوفان معتقدند که روانشناسی اصلا علم نیست.
آیت الله آملی لاریجانی با اشاره به وجوهی از علم که گاهی اوقات مورد غفلت قرار می‌گیرد، بحث پیش فرضها را مورد تاکید قرار داد و بیان داشت: پوزیتیویست های منطقی اصلا به این موضوع توجه نمی‌کردند؛ ولی بعدها که جلوتر رفتند از چند کانال به اینجا رسیدند که در علم حتی در علومی مثل ریاضیات و فیزیک پیش فرض‌هایی داریم که در علم اثبات شده نیستند.
رئیس دستگاه قضا تصریح کرد: حرف این فیلسوف این است که هر گفته‌ای که داریم در پاسخ یک پرسشی است و پرسش‌ها در بستر پیش فرضها خلق می‌شوند. اینکه در ذهن مخاطب پرسشی پدید می‌آید، در بستر پیش فرض هاست و همه گفته‌های ما پاسخ به پرسش است و با این استدلال ادعا می‌کند که تمام گفته‌های ما در فلسفه و علوم اجتماعی پاسخ پرسش است و پرسش‌ها نیز در بستر پیش فرضها است و بدون پیش فرض هیچ پاسخ و گفنه‌ای نداریم و عقلانی نیست در جایی که پیش فرضها نیستند، پرسش خلق شود.
آیت الله آملی لاریجانی افزود: زمانی که این مباحث از سوی این فیلسوف طرح شد، هنوز پوزیتیویست های منطقی در قله بودند و آثارشان در علوم مخصوصا فیزیک و امثالهم خیلی روشن بود؛ ولی بعدا با افول جریان "حلقه وین" و پوزیتیویست های منطقی، کسانی که بحث پیش فرضها را در علوم مختلف خصوصا علوم انسانی مطرح کردند، روی کار آمدند.
رئیس قوه قضائیه ادامه داد: فیلسوفانی در قرن بیستم پدید آمدند که مدعی بودند تمام فهم‌های ما حالت هرمونیکی دارد. به این معنا که تمام فهم‌ها ما در چارچوب‌ها و افق‌هایی رخ می‌دهد که این افق‌ها در اختیار ما نیست. در آن افق‌ها سنت‌ها و پیش فرضها و پیش فهم‌ها و همینطور دلبستگی‌ها ما دخیل هستند.
آیت الله آملی لاریجانی تصریح کرد: می‌توان گفت "گادامر" از شاگردان "هایدگر"، تنها فیلسوفی است که در این زمینه خیلی موثر بوده و در کتاب بسیار مبسوط و دشوارش که ترجمه آن مرجع عمده بحث‌های هرمونیکی در قرن بیستم بوده است، از بحث پیش فرضها بسیار استفاده می‌کند.
وی توضیح داد: اینها معتقدند که کل فهم حتی در علوم دقیقه و ریاضیات و فیزیک در چارچوب پیش مبناها، پیش فرضها و دلبستگی‌ها و پیش داوری‌هاست و یک ادعای بسیار مهم دارند و می‌گویند اصلا نقش پیش فرضها و پیش داوری‌ها را نمی‌توان حذف کرد. در حال حاضر حتی کسانی که می‌گویند پیش فرضها را قبول دارند، می‌گویند باید به سمت حذف آنها برویم؛ ولی معتقدند که پیش فرض ها قابل حذف نیستند.
رئیس قوه قضائیه برای معرفی کانال و مجرای بعدی پس از نقش فزاینده پیش فرضها، به آثار "ویتگنشتاین" اشاره کرد و گفت: او فیلسوف دقیقی است که بسیاری از بحث‌های مهم زبانی از او نشات گرفته است و آثار متعددی دارد. وی در تحقیقات فلسفی خود عنوان می‌کند که ما بازی‌های زبانی داریم؛ مثل اینکه فوتبال را با نقش هرکسی تعریف کنید و هرکسی نقش خاصی در چینش بازی دارد، در زبان هم قواعدی به بازی‌های زبانی معنا می‌دهند.
وی ادامه داد: او ادعا می‌کند این که در علم گفته شود که ما تنها هستیم و بقیه غلط هستند، حرف نادرستی است. علم یک بازی زبانی است و در کنار بازی‌های زبانی دیگر قرار می‌گیرد و در آخر به نحوه‌های حیات انسانی برمی‌گردد و یکی از جاهایی که او زیاد به آن پرداخته، حرفهای یک انسان شناس به نام "جیمز فریزر" است که در 1870 تا 1940 بوده و کتابی دارد که مدعی است ادیان جای خود را خالی می کنند و به علوم می‌دهند.
وی بیان داشت: ما از منظر فیلسوفان غربی هم نگاه کنیم، می‌بیینم که بحث پیش فرضها در فلسفه علم بسیار آمده است و حال سئوال این است که آیا پیش فرض‌های عالمان دینی و غیردینی یکسان است؟
رئیس دستگاه قضا به ارتباط بین ارزش ها و علم اشاره کرد و گفت: در دوره ای معتقد بودند ارزش های اخلاقی و فراخلاقی ربطی به علم ندارند و علم بیطرف است؛ چراکه علوم واقعیات محض هستند و این نوع نگاه در اوایل قرن بیستم حاکم بر علم بود.
آیت الله آملی لاریجانی افزود: امروز که در فلسفه علم کنکاش می شود، بعید است کسی قائل به این باشد که در علم هیچ ارزشی ورود ندارد. این در حالی است که "مک مولین" یکی از اندیشمندان مقاله ای دراین زمینه نوشته و گفته که صدسال پیش همه اذعان داشتند که علم بی طرف است؛ اما امروز ما درجایی ایستاده ایم که هیچکس جرات ندارد که بگوید علم بدون ارزش ها می تواند حیات داشته باشد. امروز همه جای علم پر از ارزش است. به عنوان مثال ترجیح تئوری بسیط بر غیر بسیط نوعی ترجیح یک گزاره بر گزاره دیگر و رجوع به ارزش هاست .
وی اضافه کرد: در سال های اخیر و در اوایل انقلاب برخی ازنویسندگان کتاب هایی نوشته اند مبنی براینکه میان دانش و ارزش فاصله، شکاف و دیوار بلندی وجود دارد. صرفنظر از حرفهای تاریخی نادرستی که دراین کتاب ها وجود دارد، امروز در فلسفه علم خیلی ها قبول دارند که فاصله گذاشتن میان فکت ها و نُرم ها غلط است و گرایش به رئالیسم در باب اخلاقیات و توسعه در فکت ها بوجود آمده است.
رئیس قوه قضائیه همچنین گفت: یکی دیگر از متفکران که فیلسوف تحلیلی معروفی است، کار خود را از فلسفه زمان شروع کرده است و در اولین اثر مهم خود بحث حقایق نهادی را مطرح کرده؛ یعنی حقایقی که ماهیت آنها به نهادهایی که عقلا بنا می گذارند، وابسته است؛ او می گوید: اینها واقعیت هستند؛ بعنوان مثال ملکیت و زوجیت، فکت و واقعیت هستند که این توسعه واقعیت ها به واقعیت های نهادی، فکت ها را به ارزش ها نزدیک کرد.
وی به دخالت ارزش ها در شروع علم و در آثاری که بر علم مترتب است، اشاره کرد و گفت: فردی می گوید من در فیزیک هسته ای کار می کنم؛ ولی مهم نیست که به بمب اتم منتهی شود یا نشود؛ اما آیا انسانی که ارزش های اخلاقی را قبول دارد، می تواند نسبت به ورود یک علم بی طرف باشد؛ با توجه به اینکه این علم آثار ارزشی مهمی دارد؟ اگر ما بدانیم کارمان منتهی به ساخت بمب اتم می شود، آیا در آن کارخانه یا دانشگاهی که در آن تحقیقات برای کشتار جمعی صورت می گیرد، به لحاظ اخلاقی حق ورود داریم؟
رئیس دستگاه قضا تصریح کرد: سوال اینجاست: با توجه به اینکه ارزش ها در علوم مختلف از مسیرهای مختلف ورود پیدا می کنند، آیا مهم نیست که ما چه ارزش هایی را برگزیده ایم؟ ما بعنوان یک انسان متدین که با رجوع به کتاب و سنت مطالب را یافته ایم، می توانیم بیطرف باشیم؟ یعنی شب با خدا خلوت کنیم و روز دیگر سرکلاس جور دیگری باشیم؟ این حرف نشدنی است. نمی شود انسان دوپاره باشد. باید معارف با پیش فرض ها و ارزش هایی که علم را می سازد، سازگار باشد.
آیت الله آملی لاریجانی با طرح این سوال که چه چیز را می توانیم به عنوان دین عرضه کنیم، گفت: این بحث، بحث مبسوطی است و من نمی خواهم دراینجا وارد شبهاتش شوم که اصلا ما می توانیم فهم خالص از دین داشته باشیم یا خیر؟ ما اگر این مسیرها را برای تحول بپذیریم، چاره ای جز این نداریم که علمای این علوم برای یافتن پیش فرض ها دردانشگاه ها حضور داشته باشند؛ چراکه آنها هستند که می توانند تشخیص دهند.
وی ادامه داد: از آن طرف نیز در حوزه های علمیه باید بگوییم که این پیش فرض ها با مضامین کتاب و سنت ما متلائم است یا نامتلائم. آنوقت می توانیم در دیالوگی که برقرار می شود، امیدوار شویم که تحولی پدید بیاید.
رئیس دستگاه قضا در پاسخ به سوال یکی از اساتید دانشگاه تهران مبنی بر اینکه آیا شما می فرمایید مفاهیم در قالب یکسری پارادایم های مشخص باید مطرح شوند که روش شناسی، هستی شناسی و معرفت شناسی خاص خود را دارند، تصریح کرد: خیر. فقط مفاهیم نه، تصدیقات نیز همینطور؛ البته مشخص هم نگفتم. شما تعبیر پارادایم می کنید؛به نظر من مجموعه ای از مفاهیم و تصدیقات در ترادیشن ها هستند که یک سنت فکری این را می گوید و مفاهیم ما پیش فرض های خاصی دارند و صرفا پارادایم نیستند.
وی ادامه داد: اگر از منظر رئالیسم به موضوع نگاه کنیم، باید آن را قیاس پذیر بدانیم؛ اما این مسائلی را که من طرح کردم، قیاس پذیری را نفی می کند؛ چون مفاهیم، مختلف می شود؛ لذا ویتگنشتاین براساس این ایده می گوید: مومن و کافر حرف یکدیگر را نقض نمی کنند؛ چرا که در دو بازی زبانی صحبت می کنند؛ یعنی چارچوب های ذهنی من مفهومی به گفته من می دهد که با گفته شما فرق می کند.
رئیس قوه قضائیه تصریح کرد: در حال حاضر در علوم غربی کمتر کسی است که بگوید فقط به تجربه اتکا می کنیم. این بحث های هرمونتیکی حتی در فیلسوفان تحلیلی علم هم ورود کرده است. یکی از شاگردان ویتگنشتاین می گوید: فهم گزاره ها در علوم اجتماعی از طریق تجربه، غلط است؛ بنابراین اگر ما با ابزار تجربه در علوم انسانی تحول ایجاد کنیم و یا پیش برویم، از خود انسان که می خواهیم آن را بشناسیم بیگانه می شویم.
آیت الله آملی لاریجانی در پاسخ به این سوال گفت: فکر نمی کنم چنین ارتباطی باشد. ما در قم پژوهشگاه فقهی داریم. این ارتباط علی الظاهر نیست. نکته ای که شما بیان کردید، بسیار مهم است و یکی از مصداق های تحول در علوم انسانی است؛ اما ما بطور مستقیم نمی توانیم نقش خیلی زیادی دراین زمینه داشته باشیم و این بحث نیازمند کار فیلسوفانه است که از مسیر پیش فرض ها برای تحول کمک بگیرد.
عضو مجلس خبرگان رهبری ادامه داد: قضات ما مشغول حکم در چارچوب های موجود هستند و این امر به یک نگاه درجه دومی نیاز دارد و به فلسفه علم حقوق مربوط می شود.
رئیس قوه قضاییه با اشاره به مصداقی دراین زمینه بیان کرد: فردی در بدو ورود من به دستگاه قضا کتابی تحت عنوان جرم شناسی به بنده داد که در مقدمه آن درارتباط با حقوق جزای اسلام و مجازات ها مسائلی مطرح شده مبنی براینکه این مسائل مربوط به 1400 سال پیش است و ما اگر به تفکر قبل تر ایرانیان برگردیم، بهتر است . این یک کتاب درسی است و در آنجا اشکالات متعددی درباره احکام دیه و ... مطرح شده است. بنده شب هنگام با آن فرد که یکی از اساتید دانشگاه است، تماس گرفتم و گفتم از ارشاد جالب شما سپاسگزارم؛ اما مقدمه این کتاب از نظر نحوه استدلال عجیب است.
وی افزود: شما دانشگاهیان باید درهمین دانشگاه تهران نهادی را برای برجسته کردن پیش فرض های حقوقی فعلی ما در قسمت جزایی و مدنی راه بیندازید و این را به دستگاه قضایی منعکس کنید تا بصورت طرح و لایحه در مجلس مطرح شود.
آیت الله آملی لاریجانی درپایان با طرح این سوال که آیا ما می توانیم اخلاقیات را قانونی کنیم یا خیر؟ گفت: این یک بحث فوق العاده مهم حقوقی ، قضایی و قانونی است که یک عده از روشنفکران با آن مخالف هستند؛ اما در خود مغرب زمین موافقانی نیز دارد و برخی از قضات برجسته کشورهای غربی موافق آن هستند.