آشنایی با مفهوم «عدّه» در شرع و قوانین

به گزارش گروه حقوقی و قضایی به نقل از روزنامه حمایت،‌ «عدّه» مدت زمانی است که زن پس از جدایی یا مرگ شوهرش باید از ازدواج خودداری کند. این مدت با توجه به نوع پایان ازدواج (مرگ همسر یا طلاق یا فسخ نکاح)، نوع ازدواج (دائم یا موقت) و شرایط باروری زن یا بارداری او متغیر است.

مفهوم عدّه یا عدت در لغت به معنی شمار و جماعت و گروه است؛ در فرهنگ‌هاي لغت عبارت «عدّه گرفتن» کنایه از خانه‌نشینی و «عدّه غم» به معنای دوران اندوه و افسردگی است. موضوع عدّه در قرآن كريم به صراحت مورد اشاره قرار گرفته و از احكامي است كه به طور مستقيم از قرآن كريم مستفاد شده است.  در خصوص عدّه طلاق در آيه اول سوره مباركه طلاق و در خصوص عدّه وفات در آيه 234 سوره مباركه بقره به تصريح سخن گفته شده است؛ آنگونه كه مفسران قرآن كريم گفته‌اند، فلسفه وضع «عدّه» جلوگیری از اختلاط نسل و احترام به رابطه زناشویی سابق  است البته احكام مربوط به «عدّه» در جايي هم كه احتمال اختلاط نسل وجود ندارد، نيز جاري است،‌ و بنابراين بسياري از فقها و مفسران، حكم عدّه را تعبدي دانسته و از حكمت آن اظهار بي‌اطلاعي مي‌‌كنند.
«عدّه» با توجه به شرايط گفته شده، داراي انواع مختلفي است كه هريك به تفصيل مورد بحث قرار مي‌گيرد.

 عدّه وفات

«عدّه وفات» مدتی است که زن بعد از مرگ شوهر باید برای اختیار شوهر دیگر صبر کند كه اين مدت بر اساس نص صريح قرآن كريم، چهار ماه و ده روز تعيين شده است. در آيه 234 سوره مباركه بقره آمده است كه «وَ الَّذینَ یُتَوَفَّوْنَ مِنْکُمْ وَ یَذَرُونَ أَزْواجاً یَتَرَبَّصْنَ بِأَنْفُسِهِنَّ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ وَ عَشْراً»(کسانى که از شما بمیرند و زنانى بر جاى گذارند، آن زنان باید که چهار ماه و ده روز انتظار کشند)

اين حكم قرآني دقيقا در فقه اسلامي نيز منعكس شده و بر اين اساس در ماده 1154 قانون مدنی آمده است: «عدّه وفات چه در دائم، چه در منطق در هر حال چهارماه و ده روز است»

اگر زني از شوهرش باردار باشد و همسر وي در حين بارداري زن فوت كند، در اين صورت عدّه زن تا زمان وضع حمل ادامه خواهد داشت. بر اين اساس در ادامه ماده 1154 قانون مدني آمده است: «... مگر اینکه زن حامله باشد که در این صورت عدّه وفات تا موقع وضع حمل است، مشروط بر اینکه فاصله بین فوت شوهر و وضع حمل از چهار ماه و ده روز بیشتر باشد و الا مدت همان چهار ماه و ده روز خواهد بود. »

 عدّه طلاق

«عدّه طلاق» مدتي است كه زن بايد پس از جدايي از همسرش از ازدواج و رابطه با ديگران خودداري كند.  عدّه طلاق در خصوص زنان باردار و غيرباردار متفاوت است.

الف) عدّه زن آبستن

همانطور كه در خصوص عدّه وفات گفته شد، عدّه زن آبستن در طلاق هم تا زمان وضع حمل ادامه دارد.(مستفاد از ماده 1153 قانون مدنی)

ب) عدّه زن غير آبستن

عدّه طلاق براي زن غيرآبستن بنابر آنچه كه در متون فقهي آمده است برابر با سه طهر تعيين شده است. طهر در لغت به معناي پاک شدن و در اصطلاح فقهي و حقوقی به معناي پاکی زن از عادت زنانگی و نیز مدتی که بین دو عادت زنانگی قرار گیرد، است. چنانچه زني در سن عادت باشد، اما عادت ماهانه رو مشاهده نمي‌كند بنابر آنچه كه در فقه و حقوق آمده، سه ماه تعيين شده است. در ماده 1151 قانون مدنی آماده است كه «عدّه طلاق و عدّه فسخ نکاح سه طهر است، مگر اینکه زن با اقتضای سن عادت زنانگی نبیند که در این صورت عدّه او سه ماه است.»

 عدّه فسخ نكاح

فسخ نكاح مفهومي متفاوت از طلاق است و در صورتيكه عيوب مشخصي در مرد یا زن وجود داشته باشد و طرفين پس از عقد به عيوب پي ببرند، براي زن يا شوهر حق فسخ و اتمام رابطه زوجيت وجود دارد. بر اساس ماده1122 قانون مدني، وجود سه عيب در مرد موجب حق فسخ زن خواهد بود: 1- عنن2 – خصاء3 - مقطوع بودن آلت تناسلی .

بر اساس ماده 1123 قانون مدني هم وجود شش عيب در زنان، موجب حق فسخ براي مرد خواهد بود: 1- قرن. 2- جذام  3- برص 4- افضاء5 - زمین گیری 6 - نابینائی از هر دو چشم .

اگر زن يا مرد به دليل وجود عيب در طرف ديگر نكاح را فسخ كنند، در اين صورت زن بايد مطابق ماده 1151 قانون مدني، سه طهر يا اگر با اقتضاي سن، عادت زنانگي نمي‌بيند، سه ماه عدّه نگه دارد.

  عدّه ازدواج موقت

در ازدواج موقت عدّه زن باردار مثل نکاح دائم تا زایمان و عدّه مرگ همسر ۴ ماه و ۱۰ روز است. اما عدّه پایان فسخ یا بذل مدت کمتر از نکاح دائم یعنی دو طهر( دو بار قاعدگی و پاک شدن) است. در زنانی که با وجود عدم یائسگی، عادت نمی‌بینند هم این مدت ۴۵ روز است. (مستفاد از ماده 1152 قانون مدني)

 عدّه همسر غايب مفقود الاثر

غایب مفقود الاثر كسی است كه از غیبت او مدت نسبتاً زیادی گذشته باشد و از او به هیچ وجه خبری بدست نیاید. در اين صورت همسر اين فرد مي‌تواند از دادگاه تقاضا كند تا او را طلاق دهد.

بر اساس ماده ۱۱۵۶ قانون مدني، زنی که شوهر او غایب مفقودالاثر بوده و حاکم او را طلاق داده باشد باید از تاریخ طلاق عدّه وفات نگاهدارد.

 زناني كه عدّه ندارند

بر اساس آنچه كه در قرآن، روايات و فقه اسلامي آمده است، همه زنان بايد عدّه وفات را نگه‌دارند اما سه دسته از زنان بر اساس آنچه كه در فقه و قانون آمده است، «عدّه» طلاق، فسخ نكاح يا بذل مدت ندارند.

 الف) عدّه زن يائسه

زن يائسه يعني زني كه ديگر عادت ماهانه نمي‌بيند(اين سن براي زنان عادي 50 سال و براي زنان سيده تا 60 است)، عدّه طلاق، عدّه فسخ نكاح و عدّه انقضاء يا بذل مدت در ازدواج موقت ندارد.

 ب) زن غيرمدخوله

زني كه در نكاح دائم يا موقت با مردي باشد اما با مرد نزديكي نداشته باشد و در همان حالت طلاق بگيرد، يا نكاح را فسخ كند يا مدت ازدواج موقت منقضي شود، عدّه ندارد. بر اساس ماده ۱۱۵۵ قانون مدني «زنی که بین او و شوهر خود نزدیکی واقع نشده و همچنین زن یائسه نه عدّه طلاق دارد و نه عدّه فسخ نکاح ولی عدّه وفات در هر دومورد باید رعایت شود.»

 ج) زن نابالغ

اگرچه در قانون مدني، ازدواج دختران نابالغ به رسميت شناخته نشده تا بخواهد در خصوص طلاق آنها حكمي صادر كند، اما بر اساس فتواي فقها، زن نابالغ، پس از طلاق، عدّه ندارند. البته همانطور که گفته شد، دختر نابالغ هم در صورت فوت شوهرش باید عده نگه دارد.