واکاوی فرهنگ انتظار در تمدن نوین اسلامی
- یکی از کارآمدترین و اثربخش‌ترین مفاهیم و معارف اسلامی که ارتباط نزدیک و مستقیمی در دستیابی به تمدن نوین اسلامی داشته و جامعه را بر روی ریل صحیح شیعه‌گری قرار داده، مسئله انتظار در فرهنگ شیعی است. از دیر باز این فرهنگ غنی اسلامی که ریشه در مبانی و آموزه‌های اصیل اسلامی دارد، زمینه‌ساز آثار و برکات فراوانی در جامعه اسلامی بوده و پیروان و شیعیان خاندان عصمت و طهارت (ع) را در دنیای پر از جور، ستم و بی‌عدالتی و جهالت به سوی ساحل امید و آرامش و نیک بختی به پیش برده است. در این نوشتار تلاش داریم به برخی از زوایای تأثیر گذار انتظار سازنده در دستیابی به تمدن نوین اسلامی اشاره‌ای داشته باشیم.
***دو برداشت و عملکرد متضاد از مهدی باوری
با اندکی دقت و تأمل در نوع نگاه و برداشتی که محبان و شیعیان خاندان عصمت و طهارت (علیهم السلام) نسبت به موضوع انتظار دارند، متوجه خواهیم شد، به طور عمده دو نگاه متفاوت در خصوص مهدی‌باوری و فرهنگ انتظار وجود دارد که ترسیم کننده عملکرد و نوع راهبرد و استراتژی آن‌ها در جامعه مهدی‌باور است. برداشتی که جامعه منتظران را به دو قسمت منتظران پویا و سازنده و منتظران خاموش و منفعل تقسیم کرده است. نوع برداشت و عملکرد منتظران منفعل و خاموش موجب شده است نقش چشم‌گیر و پررنگی برای دستیابی به تمدن مهدوی را برای خود مهیا ننمایند. طرفداران این نوع نگاه گاهاً خود را در صحرا‌ها و روستا‌ها و در پشت حصار‌های خشتی پنهان کرده و به طور کلی ارتباط خود را با جهان مدرن قطع کرده‌اند و خود را متعهد به مسئولیت‌های اجتماعی و سیاسی نمی‌بینند. اما انتظار سازنده و مهدی‌باوران فعال در جامعه مهدوی نقش پررنگ اجتماعی و سیاسی هوشمندانه را اتخاذ کرده و تلاش دارند با تکیه بر مبانی و اصول قرآنی [۱]زندگی و حیات مادی را مهیای آخرین منجی جهان نمایند. در واقع این دسته افراد تلاش دارند با اقتباس از سبک زندگی حسینی جامعه طوفانی پر از مکر و حیله و ظلم و بی عدالتی را برای فرهنگ و تمدن اسلامی آماده و مهیا سازند.
لوازم و شاخص‌های انتظار سازنده و فعال
۱-امید به آینده
یکی از مهمترین و ارزشمندترین آثار و برکات منجی‌باوری فعال و سازنده امید به آینده و تلاش برای دستیابی به آرمان مقدس اسلامی است. در واقع فرهنگ انتظار با شاخص و اهرم امید گره خورده است؛ کما اینکه در منابع روایی نیز در این خصوص اینگونه از امام على (ع) نقل شده است: «إنتَظِرُوا الفَرَجَ و لاتَیأَسوا مِن رَوحِ اللّه؛ [۲]در انتظار فرج باشید و از رحمت خدا نا امید نشوید». امید به آینده موجب می‌شود افراد با ریسک‌پذیری بالا خود را وارد در میادین مخاطره‌انگیز نمایند و در برابر ابرقدرت‌های جهانی عرض اندام نمایند. امید به آینده است که منجی‌باوران فعال را به مسئولیت‌پذیری و ایفای نقش مثبت در جامعه رهنمود نموده و برای دستیابی به تمدن نوین اسلامی به دنبال کادر‌سازی و تشکیل یک حکومت قوی و مستقل در برابر ابرقدرت‌های جهانی کرده است. «وَ أَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّةٍ؛ [۳]هر نیرویى در قدرت دارید، براى مقابله با آن‌ها [دشمنان]، آماده سازید!».
۲-اصلاح‌گری در عرصه‌های فردی و اجتماعی
منتظران واقعی به خوبی با ادبیات انقلاب و اصلاح‌گری آشنا هستند، از این‌رو آن‌ها بر این باورند اگر به دنبال تغییر و اصلاح در جامعه هستند، ابتدا می‌بایست این امر مهم و راهبردی را در سرزمین وجودی خود آغاز نموده و به عنوان یک شیعه و پیرو واقعی رفتار و عملکرد خود را منطبق بر نگاه و سبک زندگی ائمه معصومین (ع) تنظیم نمایند. امام علی(ع) می‌فرمایند: «مَن أحَبَّنا فَلیَعمَل بَعَمَلِنا وَ لیَستَعِن بِالوَرَعِ فَإِنَّهُ أفضَلُ مایُستعانُ بِهِ فی أمرِ الدُّنیا وَالآخِرَةِ؛ هر که ما را دوست دارد، باید به کردار ما عمل کند و از پارسایى مدد گیرد؛ چرا که آن، بهترین مددکار در امر دنیا و آخرت است.» بدیهی است که کردار اهل بیت (ع) جلوه تمام‌نمایی از معارف و آموزه‌های قرآنی است، آموزه‌هایی که نوع‌دوستی، اخلاق‌مداری، انسانیت، مسئولیت‌پذیری، تعهد، مهرورزی، دغدغه‌مندی و شهامت را به انسان آموزش می‌دهد. رویکردی که علاوه بر تربیت اخلاقی خود دغدغه‌مندانه به دنبال اصلاح جامعه است.
۳-اخلاق‌مداری و عدالت‌محوری
یکی از ویژگی‌های روشن امام مهدی (ع) که همه شیعیان حضرت را به سبب آن می‌شناسند، برپایی عدالت جهانی و ظلم‌ستیزی و برقرار کردن سنت نبوی است، موضوع بسیار مهمی که در فرهنگ روایات به خوبی به آن اشاره شده است. حضرت مهدى (ع) چنین می‌فرمایند: «أنَا الَّذی أملأُها عَدلاً کَما مُلِئَت جَورا؛ منم که زمین را از عدالت لبریز مى کنم، چنان که از ستم آکنده است»، حال که یکی از محور‌های اصلی قیام مهدوی برپایی عدالت و برچیدن ظلمم است، یاران و انصار ایشان و محبان و شیعان حضرت می‌بایست این اصل اخلاقی را در تمام شئون زندگی خود نهادینه نمایند و با این رویکرد اخلاق‌مدارانه دنیا را بیش از پیش مهیای حضور امام منتظر خود نمایند.
اصل عدالت ایجاب می‌نماید همه افراد در عرصه‌های مختلف عدالت را محور و اساس قرار دهند و نه تنها با دوستان و هم کیشان، بلکه با دشمنان و غیر هم‌کیشانی که در ظلم و تجاوز با ایشان وارد نشده‌اند نیز با این اصل مهم اخلاقی رفتار نمایند. در قرآن کریم چنین آمده: «لا یَنْهاکُمُ اللَّهُ عَنِ الَّذینَ لَمْ یُقاتِلُوکُمْ فِی الدِّینِ وَ لَمْ یُخْرِجُوکُمْ مِنْ دِیارِکُمْ أَنْ تَبَرُّوهُمْ وَ تُقْسِطُوا إِلَیْهِمْ إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُقْسِطینَ إِنَّما یَنْهاکُمُ اللَّهُ عَنِ الَّذینَ قاتَلُوکُمْ فِی الدِّینِ وَ أَخْرَجُوکُمْ مِنْ دِیارِکُمْ وَ ظاهَرُوا عَلى إِخْراجِکُمْ أَنْ تَوَلَّوْهُمْ وَ مَنْ یَتَوَلَّهُمْ فَأُولئِکَ هُمُ الظَّالِمُونَ؛ خدا شما را از نیکى کردن و رعایت عدالت نسبت به کسانى که در راه دین با شما پیکار نکردند و از خانه و دیارتان بیرون نراندند نهى نمىکند؛ چرا که خداوند عدالت پیشگان را دوست دارد. تنها شما را از دوستى و رابطه با کسانى نهى مىکند که در امر دین با شما پیکار کردند و شما را از خانه هایتان بیرون راندند یا به بیرونراندن شما کمک کردند و هر کس با آنان رابطه دوستى داشته باشد ظالم و ستمگر است».
۴- مواسات و مهروزی در تمدن نوین اسلامی
یکی از جلوه‌های ممتاز مهدی‌باوری در جامعه مهدوی فرا عدالت رفتار کردن و وارد شدن در میدان احسان، مهروزی و نوع‌دوستی و فقر‌زدایی از جامعه است. جامعه‌ای که از همه جهت تحت شدیدترین و پیچیده‌ترین تحریم‌های ناجوانمردانه ابرقدرت‌های جهانی است برای استحکام و حفظ و همچنین اجرای اخلاق‌مداری در جامعه باید قیام نماید و به دنبال محرومیت‌زدایی از جامعه باشد و همچون اقتصاد نو سرمایه‌داری و لیبرال تنها برای کسب پول و ثروت جامعه کیسه ندوزد. این چنین جامعه‌ای دست‌گیری از دیگران را جزو لاینفک زندگی عبادی و معنوی خود می‌داند و در این زمینه ذره‌ای به خود شک و تردید راه نمی‌دهد؛ چرا که این فرمان الهی است که می‌فرماید: «وَ الَّذینَ فی أَمْوالِهِمْ حَقٌّ مَعْلُومٌ لِلسَّائِلِ وَ الْمَحْرُومِ؛ [۷]و آن‌ها که در اموالشان حق معلومى است ... براى تقاضاکننده و محروم». به همین دلیل پیامبر اکرم (صلّی‌الله‌علیه‌وآله) می‌فرماید: «مَثَلُ الْمُؤْمِنِ فِی تَوَادِّهِمْ وَ تَرَاحُمِهِمْ کمَثَلِ الْجَسَدِ إِذَا اشْتَکی بَعْضُهُ تَدَاعَی سَائِرُهُ بِالسَّهَرِ وَ الْحُمَّی؛ مثل مؤمنان در پیوند و دوستی و محبت و رحمت به هم (واهمیت دادن به سرنوشت یکدیگر) مثل یک پیکر زنده هستند که اگر عضوی از آن به درد آید، سایر اجزای پیکر با آن اظهار همدردی می‌کنند.»
نویسنده: علی بیرانوند
پی نوشت ها:
[۱]. اصل امر به معروف و نهی از منکر. «الَّذینَ إِنْ مَکَّنَّاهُمْ فِی الْأَرْضِ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ آتَوُا الزَّکاةَ وَ أَمَرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَ نَهَوْا عَنِ الْمُنْکَرِ وَ لِلَّهِ عاقِبَةُ الْأُمُورِ؛ [حج/ ۴۱]همان کسانى که هر گاه در زمین به آن‌ها قدرت بخشیدیم، نماز را برپا مىدارند، و زکات مىدهند، و امر به معروف و نهى از منکر مىکنند، و پایان همه کار‌ها از آن خداست!».
[۲]. بحار الأنوار، ج ۵۲، ص ۱۲۳.
[۳]. سوره مبارکه انفال آیه ۶۰.
[۴]. الخصال، ج۲، ص ۶۱۴.
[۵]. إثبات الهداة بالنصوص و المعجزات؛ ج۱؛ ص ۱۴۲، ح ۱۶۴.
[۶]. سوره مبارکه ممتحنه، آیات ۸ و ۹.
[۷]. سوره مبارکه معارج، آیات ۲۴ و ۲۵.
[۸]. بحار الأنوار (ط - بیروت)، ج۵۸، ص: ۱۵۰، ح ۲۹.