نگاهی به تئاتر دفاع مقدس در دهه ۷۰

- پس از پیروزی انقلاب اسلامی، گروهی از هنرمندان جوان پایه‌های جریانی را ریختند که به هنر انقلابی یا متعهد معروف شد. این هنرمندان تلاش داشتند تا مطالبات مردمی را در قالب هنر و متاثر از تعالیم اسلامی و تفکر انقلابی منعکس نمایند. با آغاز جنگ تحمیلی این تفکر با هنر دفاع مقدس در هم آمیخت و به مرور با نام هنر مقاومت خود را بروز داد.

ژانری که طی ۴۰ سال تلاش کرد تا گفتمان مقاومت را در میان مردم فرهنگسازی نماید. فرصت را مغتنم شمردیم تا گذری کوتاه داشته باشیم بر چهل سال فعالیت هنرمندان این ژانر اختصاصی که در سایه گفتمان مقاومت در کشور شکل گرفت:

تئاتر دفاع مقدس در دهه ۷۰

اگر فعالیت‌های تئاتری دفاع مقدس را به چهار دوره تقسیم کنیم، دوره اول به زمانی بازمی‌گردد که جنگ تازه شروع شده بود و هنوز برای کار‌های فرهنگی و بازتاب وقایع جنگ از طریق هنر برای مردم برنامه‌ریزی مشخصی وجود نداشت و عمده فعالیت‌های صورت گرفته در این دوره حرکت‌های خودجوشی بود که توسط هنرمندان صورت می‌گرفت.

این دوره تا پایان جنگ و حتی کمی جلوتر، پایان دهه شصت ادامه داشت. با آغاز دهه هفتاد به مرور این اندیشه در ذهن مسئولان و هنرمندان رسوخ کرد که به منظور حفظ ارزش‌های دفاع مقدس برنامه‌ریزی منسجمی را طرح‌ریزی کنند.

ماحصل این تفکر در دهه هفتاد، حضور تدریجی فرهنگ مقاومت در لوای قوانین ویژه کشور از جمله قانون برنامه اول توسعه اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی جمهوری اسلامی ایران (۱۳۶۸-۱۳۷۲) به عنوان یک خط مشی -بهبود و گسترش پژوهش، حفاظت، احیاء و استفاده مجدد و معرفی میراث فرهنگی کشور و آثار و ارزش‌های فرهنگی انقلاب اسلامی و دفاع‌مقدس-، قانون برنامه دوم توسعه اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی جمهوری اسلامی ایران (۱۳۷۴-۱۳۷۸) - گسترش فرهنگ ایمان، معنویت و مقاومت در کلیه نیرو‌های مسلح و آحاد ملت- و به صورت ویژه‌تر قانون برنامه سوم توسعه اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی جمهوری اسلامی ایران است که بر اساس ۱۵۹ اذعان می‌دارد برای اعتلای معرفت دینی و قرآنی و بهره‌گیری از اندیشه‌های والای حضرت امام خمینی (ره) و رهنمود‌های مقام معظم رهبری‌حضرت آیت‌الله خامنه‌ای در تحکیم مبانی فکری ارزش‌های انقلاب اسلامی و فرهنگ جهاد و شهادت در جامعه، به ویژه در جوانان و نوجوانان، وزارتخانه‌های آموزش و پرورش، علوم، تحقیقات و فن‌آوری، بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان صدا و سیما، نیروی مقاومت بسیج، سازمان تبلیغات اسلامی، دفتر تبلیغات اسلامی و سایر دستگاه‌هایی که از بودجه عمومی استفاده می‌کنند موظف‌اند (بند ب) در طرح‌ها و فعالیت‌های فرهنگی و تربیتی، آموزشی با بهره‌گیری از انواع هنرها، علوم و فن‌آوری‌های جدید، اثربخشی فعالیت‌ها در این زمینه‌ها را‌تعمیق بخشند و با پیش‌بینی امکانات و امتیازات کافی زمینه جذب اندیشمندان متعهد و استعداد‌های خلاق، نوآور را در این عرصه‌ها فراهم سازند.

همچنین (بند د) وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی موظف می‌شود به منظور ترویج فرهنگ ایثار و شهادت و بزرگداشت یاد شهیدان و تجلیل از ایثارگران و حماسه‌دفاع مقدس و اعطای تسهیلات ویژه در فعالیت‌های فرهنگی، هنری به خانواده‌های معظم شاهد و ایثارگران با همکاری بنیاد شهید انقلاب اسلامی و بنیاد‌مستضعفان و جانبازان انقلاب اسلامی و بنیاد حفظ آثار و ارزش‌های دفاع مقدس، طرح مناسبی را تهیه و به هیأت وزیران ارائه کند.

همگام با این تفکر قانونی در کشور، در بحث اجرایی نیز متولیان امر بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس را تاسیس کردند.. این بنیاد که در دوران دفاع مقدس با نام «ستاد تبلیغات جنگ» مسئولیت تبلیغات، اطلاع رسانی و حفظ و ماندگار کردن مجاهدت‌ها و فعالیت‌های رزمندگان و فعالان در جبهه‌ها را بر عهده داشت، در ۱۲ مهرماه سال ۱۳۶۹، ماموریت خود را به حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس (جنگ ایران و عراق) و ترویج فرهنگ مقاومت، ایثار، جهاد و شهادت تغییر داد. ما حصل این تغییر تاکتیک در حوزه تئاتر، حمایت و مشارکت در جشنواره‌های سراسری، حمایت از جریان تولید تئاتر و تله تئاتر، حمایت از پایان نامه‌های دانشجویی، برگزاری سمینار و همایش و ... بود.

پس از تاسیس این بنیاد، گرچه فعالیت‌های خوبی در حوزه تئاتر دفاع مقدس صورت گرفت، اما نیاز به متولی خاص باعث شد تا در سال ۱۳۷۶، انجمن تئاتر انقلاب و دفاع مقدس با دغدغه سامان دادن به وضعیت ادبیات نمایشی انقلاب و دفاع مقدس زیر نظر بنیاد فرهنگی روایت فتح در سال ۷۶ فعالیت خود را آغاز کند.

رسالت این انجمن تئاتری، اشاعه فرهنگ و ارزش‌های ملی را برای تحقق آرمان‌های انقلاب اسلامی و حفظ اشاعه ارزش‌های دفاع مقدس و تئاتر مقاومت از طریق حمایت همه جانبه از تئاتر و هنر متعهد کشور بود.

در کنار این دو نهاد، واحد نمایش ارتش جمهوری اسلامی نیز که از سال ۶۰ فعالیت خود را در شهرها، پادگان‌ها و جبهه آغاز کرده بود، از سال ۱۳۷۸ تحت عنوان «مدیریت هنر‌های نمایش» جایگاه والاتر از قبل یافت.

تاکید، حمایت و توجه مسئولان به مقوله هنر و گستره‌ای کوچکتر، اما تاثیرگذارتر، هنر تئاتر، باعث شد تا هنرمندان زیادی به ویژه در نسل جوان به سمت اجرای نمایش‌های تئاتری گسیل شوند. ماحصل این حرکت، در کنار رشد تولیدات، طرح مضامین نو، ارتقای دیالوگ نویسی، آفرینش شخصیت‌های تازه در ادبیات نمایشی دفاع مقدس، تاکید بر زوایای پنهان وکمتر مورد توجه قرار گرفته شده مثل آسیب دیدگان جنگ، جانبازان، آزادگان و ... بود.

تئاتر در عرصه اجرا

براساس آماری که ریحانه حقیقت در گزارشی با عنوان «تئاتر دفاع مقدس به روایت آمار» ارائه می‌کند، در دهه ۷۰ (مجله نمایش، شماره ۸۴: ۳۲-۳۵) نیز فعالیت هنرمندان نمایشی قابل تامل است.

در این دوره هنرمندانی همچون حسین فدایی حسین، حسین پارسایی، فرهاد مهندس پور، حسین مسافر آستانه، نصرالله قادری، سعید کشن فلاح، مهرداد رایانی، علیرضا نادری، علیرضا حنیفی و ... تلاش‌های زیادی را در مسیر ارتقای فرهنگ دفاع مقدس و حفظ ارزش‌های این حوزه کردند که ماحصلش تاکید و توجه بیشتر بر ارتقای جذابیت این نمایش‌ها بود.

ماندگارترین نمایش این دهه، «زمستان ۶۶» اثر محمد یعقوبی بود. یعقوبی این نمایش را با بازی پانته‌آ بهرام، ریما رامین‌فر، هومن برق‌نورد، رحیم نوروزی و محمدرضا حسین‌زاده در سالن چارسو اجرا کرد و جایزه اول کارگردانی، جایزه دوم نمایشنامه‌نویسی، جایزه دوم و سوم بازیگری جشنواره فجر به آن تعلق گرفت. این نمایش یکی از پرمخاطب‌ترین‌های دهه ۸۰ بود.

از دیگر آثاری که در این دهه به روی صحنه رفت می‌توان به آیات کاری از نعمت‌الله لاریان در تئاتر شهر، در عالم برهوت کاری از محمدعلی بخشنده در تالار هنر، قاب بی‌تصویر اثر علی‌نقی رزاقی در تالار کوچک تئاتر شهر، همراه به نویسندگی حسین نوری و کارگردانی حمیدرضا سهیلی، خوان هشتم، نوشته مسعود سمیعی و کارگردانی علی مقدم، عطر گل یاد، به نویسندگی و کارگردانی کریم جوانشیر در مولوی، با من مثل دریا به نویسندگی و کارگردانی محمد جواد کاسه‌ساز در مولوی، فاطمه عنبر اثر محمد چرمشیر و به کارگردانی آتیلا پسیانی در خانه نمایش، شبیه پدر به نویسندگی سید حسین فدایی حسین و کارگردانی حسین پارسایی در چهارسو، تپه افلاک به نویسندگی سید حسین فدایی حسین و کارگردانی حسین پارسایی در چهارسو، چهارمین نامه به نویسندگی جمشید خانیان و کارگردانی مهدی مکاری در مولوی، کانال کمیل به نویسندگی سید حسین فدایی حسین و کارگردانی کورش زارعی در مولوی، پرگار مهر به نویسندگی فرهاد مهندس‌پور و کارگردانی حسین مسافر آستانه در تالار وحدت، عزیزمایی به نویسندگی و کارگردانی مهرداد رایانی مخصوص در تالار کوچک تئاتر شهر و ... اشاره کرد.

مهمترین جشنواره‌های تئاتر دفاع مقدس در دهه ۷۰

یکی از اقدامات ارزشمندی که در راستای حفظ ارزش‌های دفاع مقدس صورت گرفت، برگزاری جشنواره‌های مختلف در مناسبت‌ها و ادوار مختلف سال بود که به صورت مستمر در شهر‌ها و استان‌ها انجام می‌گرفت.

از مهمترین جشنواره‌های دهه هفتاد می‌توان به یادوراه دفاع مقدس اشاره کرد.

یادواره دفاع مقدس اولین اقدام سراسری دهه ۷۰ و به نوعی مهمترین جشنواره این ژانر تئاتر است که از سال ۱۳۷۳ به کوشش بنیاد حفظ آثار و ارزش‌های انقلاب اسلامی به دبیری ابوالفضل (امیر) دژاکام شروع به فعالیت کرد.

این یادواره که در اولین سال فعالیت میزبان ۲۱۱ نمایشنامه بود، سال ۱۳۷۴ به «جشنواره» تغییر نام داد. هرچند نام آن، یکسال بعد و با روی کار آمدن حسین مسافر آستانه، بار دیگر به یادواره تغییر کرد. ارتقای یادواره به یادواره سراسری در سال ۷۶، مهمترین تحول این رویداد هنری در دهه ۷۰ به حساب می‌آید.

یادواره در سال‌های بعد نیز با تغییر و تحول در بخش‌های اجرایی و ورود تعزیه، نمایش تلویزیونی، نمایش‌های نظامی و انتظامی و ... ادامه یافت و همچنان نیز ادامه دارد.

جشنواره فتح خرمشهر از دیگر جشنواره‌هایی است که گرچه به پاس تلاش‌های رزمندگان در حماسه خرمشهر به صورت خودجوش توسط هنرمندان خرمشهری از جمله عبدالله حلیات، محمد رضا مطوری، سید یوسف موسوی، رضا دریس و عادل غزوان از سال ۱۳۷۷ اعلام حضور کرد، طی دو سال در سطح خرمشهر مانا بود، اما به یکبار در سال ۷۹ با حمایت مسئولان استانی و متولیان تئاتر، رنگ و بوی استانی گرفت تا دهه هشتاد را با گام‌های مستحکم‌تر آغاز کند.
جشنواره تئاتر فتح و معراج از دیگر جشنواره‌های مطرح دفاع مقدس در دهه هفتاد بود که به همت سازمان عقیدتی سیاسی وزارت دفاع و پشتیبانی نیرو‌های مسلح و از تلفیق دو جشنواره فتح و معراج راه اندازی شده بود.

سازمان عقیدتی سیاسی وزارت دفاع و پشتیبانی نیرو‌های مسلح ابتدا در سال ۱۳۷۰ جشنواره فتح را راه اندازی کرد و تا سال ۱۳۷۲ سه دوره از آن برگزار شد. در سال ۱۳۷۱ نیز به همت این سازمان، جشنواره دیگر با عنوان معراج شروع به کار کرد و دو دوره برگزار شد.

در سال ۱۳۷۳ با تشخیص کارشناسان این سازمان، این دو جشنواره با یکدیگر تلفیق و چهارمین جشنواره فتح، با عنوان جشنواره فتح و معراج از سال ۱۳۷۳ فراخوان داد. این جشنواره به صورت سالانه برگزار می‌شد.

جشنواره لاله‌های سرخ اندیمشک: یکی دیگر از جشنواره‌های مهم حوزه دفاع مقدش که از اوایل دهه ۷۰ به همت هنرمندان این خطه برگزار شد، لاله‌های شرخ بود. این جشنواره که با هدف نکوداشت یاد و خاطره شهدای بمباران هوایی ۴ آذر ۱۳۶۵ شهرستان اندیمشک –طولانی‌ترین بمباران هوایی تاریخ در یک شهر- که به عنوان روز مقاومت و پایمردی مردم این شهرستان نامگذاری شده، از سال ۱۳۷۱ شروع شد.

جشنواره‌های لاله‌های سرخ پس از مدتی در سطح منطقه‌ای میزبان هنرمندان شد و علاقه‌مندان استان‌های زاگرس نشین کشور شامل اصفهان، ایلام، بوشهر، چهارمحال و بختیاری، خوزستان، فارس، کردستان، کرمانشاه، کهگیلویه و ‏بویر احمد، لرستان، مرکزی و همدان برگزار می‌شد.

جشنواره سراسری تئاتر بسیج از دیگر جشنواره‌های مطرح دهه هفتاد است که از سال ۱۳۷۹ به همت معاونت فرهنگی نیروی مقاومت بسیج و با هدف معرفی حضور هنرمندان و گروه‌های تئاتری بسیج در عرصه‌های فرهنگ وهنرجامعه، انتقال وتبادل تجربیات وتعامل سازنده بین هنرمندان و رقابت سالم میان آنها، حفظ انسجام وسازمان دهی هنرمندان بسیجی، تربیت وپرورش هنرمندان کارآمد در راستای تاثیرگذاری بر فرهنگ عمومی جامعه و غنی سازی و استفاده بهینه از اوقات فراغت بسیج برگزار شد.

گزارش از علی رحیمی